Fe no azar

"Deus non xoga aos dados" dicía Albert Einstein expresando a súa resistencia para aceptar o principio de incerteza de Heisenberg, que di que non é posible determinar con absoluta certeza a posición e a velocidade dunha partícula nun momento dado. Existe un debate aberto acerca de se con esa frase Einstein estaba a facer referencia a unha deidade relixiosa ou á natureza.

Deixando fóra esta discusión teolóxica, a realidade é que o azar xoga un papel crítico no mundo no que vivimos, incluíndo nosa propia existencia como raza humana. O exemplo máis claro é o das mutacións aleatorias no noso xenoma, que ao longo de millóns de anos desembocaron no que hoxe somos tanto nós como o resto dos animais. Todos presentamos pequenas variacións nas nosas secuencias de ADN que nos distinguen non só uns doutros na nosa aparencia externa, en nosa personalidade e no noso comportamento, senón tamén a nivel molecular.

A secuenciación de ADN de maneira masiva xa comezou e permitiu, entre outras cousas, atopar múltiples mutacións dentro de proteínas da mesma especie de maneira case rutineira. Moitas destas mutacións son conservadoras e non teñen ningún efecto apreciable nin a nivel físico nin a nivel biolóxico mentres que outras teñen efectos significativos, presentando vantaxes ou inconvenientes, asumibles dalgunha maneira, e algunhas son fatais para os individuos que as padecen.

En calquera caso, todas estas mutacións deixan en evidencia que o azar xoga un papel moi importante na nosa existencia. Hai máis exemplos nos cales o azar se revela como unha forza poderosa e non nun sentido positivo precisamente. Hai só uns días, Cristian Tomasetti, Lu Li e BertVogelstein, da Universidade Johns Hopkins de Baltimore, publicaron un artigo na revista Science na que revelan que a maior parte das mutacións canceríxenas proveñen de erros aleatorios no proceso de replicación do ADN.

Obviamente hai factores de risco, como o tabaco, que contribúen a un número importante de tumores pero, segundo estes autores, o peso do azar na probabilidade de contraer cancro é maioritario.

No mesmo número da revista Science, un equipo dirixido polo profesor David A. Sinclair, con dobre vinculación á Escola Médica de Harvard (Boston) e á University of New South Wales (Australia), publicaron un artigo no que revelan que unha molécula á que chaman NAD⁺ desempeña un rol crítico na replicación do ADN, sendo capaz de reparar erros e desta maneira cancelar o efecto do azar. Esta molécula debería ter un papel importante na prevención do cancro e tamén debería servir como tratamento antienvellecemento ou mesmo de rexuvenecemento (efecto que xa foi demostrado en ratos). 

Neste caso, a cancelación do azar tería un efecto claramente positivo. Como estamos a ver, o azar nas mutacións pode xogar tanto en favor como en contra de quen as sofre.

A incerteza e o azar desempeñan un papel importante non só en física cuántica e en bioloxía senón tamén en química, en computación e mesmo en multitude de procesos naturais macroscópicos. Por exemplo, a química combinatoria baséase na ligazón secuencial de grupos moleculares tomados aleatoriamente dunha mostra previamente seleccionada e permite sintetizar moi rapidamente centos de miles de compostos diferentes que logo se seleccionan mediante procesos químicos ben estandarizados para aplicacións específicas.

En computación, a xeración de números aleatorios é amplamente utilizada para a análise de múltiples problemas entre os que destaca a resolución numérica de ecuacións complexas, con aplicacións en enxeñería, múltiples industrias e tamén en ciencia básica.

Outro caso digno de mención é o do famoso "efecto bolboreta", que debe o seu nome a Edward Norton Lorenz, un matemático estadounidense falecido hai poucos anos (2008) quien o presentou da seguinte maneira: "se se parte de dous mundos ou situacións globais case idénticos pero nun deles hai unha bolboreta aleteando e no outro non, a longo prazo, ambos os mundos acabarán sendo moi diferentes".

Isto é posible por múltiples factores, por exemplo, a perturbación causada polo aleteo da bolboreta podería transmitirse polo aire amplificándose pola contribución doutros efectos e dando lugar a unha choiva que á súa vez faga que un nena escorregue facéndose unha ferida que lle provoque unha infección pola cal decida facerse médico e salve a vida de persoas que á súa vez terán un impacto importante na evolución dese mundo. Se atribuímos ao azar o feito de que a bolboreta aletee, temos aquí outro exemplo da súa importancia.

Exemplos menos elaborados vémolos todos os días cos múltiples xogos de apostas e loterías nos que case todos participamos algunha vez. Dalgunha ou outra maneira, os humanos presentamos certa adicción á adrenalina, endorfinas, dopamina (e probablemente algunha outra molécula) provocadas pola existencia do azar en case todos os actos que levamos a cabo, desde un simple xogo de cartas ata a incerteza ante a resposta doutra persoa a algo que queremos dela, pasando pola incógnita ante o número de lecturas que terá un texto como o que agora les por parte do autor do mesmo antes de publicalo.

Por todo o mencionado nesta nota, parece que tanto nós como o noso suposto creador somos adictos ao azar. Quizá isto poida interpretarse como unha evidencia do famoso enunciado que di que Deus nos fixo á súa imaxe e semellanza. Seguindo a metáfora de Einstein é posible afirmar que Deus non só xoga aos dados senón que o fai de maneira compulsiva e a todos os niveis ata o punto que poderiamos dicir que é ludópata.