Política: levar a contraria

Papeletas electorais

Cando discutían, os meus pais adoitaban acabar coa mesma cantilena: ?Só queres levarme a contraria?. Na política, e na súa forma democrática de confrontación, as eleccións facilitan o exercicio da disparidade e ata da polarización.

Para Isaiah Berlin (1909-1997), un dos grandes pensadores liberais do século XX, as democracias facilitan a liberdade ?negativa? de rexeitar a aqueles candidatos que non coinciden coas súas preferencias. Ou, simplemente, que non lles gustan. Todo iso faise sen menoscabar os dereitos e a liberdade dos outros cidadáns. Os motivos para a elección poden ser consistentes ou banais pero, a miúdo, obedecen á idea do pluralismo dos valores morais. É dicir que poden existir valores válidos e, con todo, ser incompatibles entre si, o que inflúe decisivamente nas opcións para tomar. No terreo pragmático da política, Berlin rescataba a plena funcionalidade de democracias maioritarias como a do bipartidista Reino Unido onde residía porque, en última instancia, os electores podían votar a un partido alternativo ao gobernamental sen maiores dilemas morais (conservador ou laborista). Algo parecido adoita suceder tamén cos referendos ou plebiscitos do ?si ou non?, do ?branco ou negro?.

O exemplo do Brexit ofrece un campo fértil de corroboración das teses de Berlin. Aínda que fose pola mínima diferenza (52% a favor e 48% en contra), os británicos decidiron que o mellor para o seu país era abandonar a Unión Europea. Pouco importou, entón, que moitos das análises e consellos dos expertos avisasen dos grandes riscos que podería comportar o divorcio co resto do que aínda hoxe son os seus socios europeos. Na actualidade aquelas prevencións maniféstanse no crecente desconcerto político imperante en Gran Bretaña. Tras a campaña do referendo do 23 de xuño de 2016, a mínima marxe daqueles que se ?deixaron? convencer polos populistas xenófobos, ou que simplemente mantiñan o convencemento moral da supremacía da soberanía británica, fixo posible o que medios, redes sociais e afinados consultores políticos xulgaban como ?imposible?.

No terreo dos estudos de psicoloxía inversa, as prácticas de ?levar a contraria? cualifícanse en ocasións como expresión dunha personalidade polar, especialmente na idade da adolescencia. É dicir, cando se está nun período autorreferencial e de consolidación identitaria, os mozos a miúdo optan por non facer o que se lles suxire, mesmo aínda que pensasen que a suxestión é a mellor opción a tomar en consideración.

Nas prácticas políticas das nosas democracias occidentais nos últimos tempos, e en especial naqueles casos relativos a decisións electorais inesperadas, hai un elemento explicativo da conduta dos votantes que ten moito que ver con ?levar a contraria?. Se pensamos nos resultados do propio referendo do Brexit ou da elección de Trump, é plausible explicar a conduta de minorías que rexeitaron votar por aquilo que se axustaba ás súas expectativas ideolóxicas, existenciais ou culturais. Fixérono sinxelamente pola autoafirmación de proceder á inversa do que se esperaba deles. Semellante conduta é consecuencia do exercicio dun peculiar ?efecto de demonstración? que lles impele a facer posible aquilo que parecía imposible.

Afortunadamente, e durante o ano que agora vai consumíndose, os europeos mostraron un grao de madurez política coa superación electoral dos perigos que representaban líderes populistas como Geert Wilders ou Marine Lle Pen, en Holanda e Francia. En Alemaña, así mesmo, a reelección de Angela Merkel e a formación eventual dun ?goberno Xamaica? con liberais e verdes, parece evitar a destrución política do proxecto europeo, o cal aguanta e segue a súa marcha aínda que sexa fatigosamente. No caso do noso doloroso conflito interno catalán-español, as prácticas de ?levar a contraria? poden superar o paroxismo dalgunhas actuacións pouco razoables e sen sentido común. A fractura social é un alto prezo que terá que pagarse en calquera dos desenvolvementos e escenarios futuros.

O gremio dos académicos, como seguramente sucederá en calquera outro, leva penosamente e con farta pena os desencontros entre colegas sobre o asunto de Cataluña. É evidente entre aqueles que se declaraban mesmo amigos e aparentaban estar na mesma lonxitude de onda intelectual. Fai non moito eran cómplices á hora de analizar e xulgar a vida social que lles circunda e os seus avatares azarosos. Pero agora non. Afloraron disparidades incontroladas non só de apreciación analítica e de conviccións. Emerxeron incompatibilidades entre algúns valores morais que antes parecían unirlles. Xeneralízanse as posicións de ?levar a contraria? e propáganse as disquisiciones autorreferenciales tan insufribles no mundo académico.

Ante a disxuntiva de profundar na ferida da desunión e o enfrontamento, máis nos conviría a superación das diferenzas mediante o acougo político afastado da imposición ou a rabia destrutiva. 

As últimas enquisas demoscópicas volven insistir na prevalencia dunha ?identidade dual? entre os cataláns. En anteriores artigos de opinión ('Catalán, non español', 'Máis catalán que español', 'Tan catalán como español') xa expuxen algunhas interpretacións sobre a que se coñece no mundo académico anglosaxón como 'the Moreno question'. De acordo ao que se colige das anteriores análises sería altamente improbable en Cataluña a opción da independencia nun hipotético referendo legal e consentido por todos. No clima de desbocado desencontro e confrontación, non debería descartarse con todo un resultado imprevisible. Así sucedería se un número de cataláns sentíndose tamén españois, decidisen ?levar a contraria? a que se evitase a separación.

Lamentablemente co paso do tempo increméntanse os malos modos, os desplantes e o veleno discursivo. Todo o contrario daquilo que observabamos os meus irmáns e eu mesmo cando os nosos pais temperaban os seus enfados a pesar dos seus fortes caracteres independentes. 

Artigo publicado previamente en Catalunyapress.es