Catalán, non español

Case 1 de cada 4 cataláns identificábase como "só catalán, non español".

"O home, tal e como Deus o creou (ignoro por que), entrégase con tanta menos forza canto máis vasto é o obxecto do seu amor. O seu corazón necesita particularizar e limitar o obxecto dos seus afectos para abarcalos nun abrazo firme e duradeiro" (Alexis de Tocqueville, 1805-1869).

Segundo os datos dispoñibles na web do Centre d'Estudis d'Opinió da Generalitat, case 1 de cada 4 cataláns identificábase o pasado mes de xuño como "só catalán, non español" ("Nomès català", 22,8% dos enquisados, Baròmetre d'Opinió Política, REO 857). En 1984, a porcentaxe era do 8,5%. Naquelas datas o redactor das presentes liñas estaba enfrascado na elaboración da súa tese doutoral na Universidade de Edimburgo, a cal versaba sobre unha comparación entre Escocia e Cataluña respecto ao nacionalismo e a descentralización no Reino Unido e España.

A contribución máis referenciada daquela investigación foi a que, tempo despois e no mundo académico anglosaxón, se acuñou como 'the Moreno question'. Tratábase dunha pregunta estándar que foi empregada en distintas enquisas, o que permite comparar a súa variación entre diferentes territorios e datas: "Diría Vd. que se sente só (andaluz, catalán, galego, valenciano, etc.); máis (andaluz, catalán, galego, valenciano, etc.) que español; tan (andaluz, catalán, galego, valenciano, etc.) como español; máis español que (andaluz, catalán, galego, valenciano, etc.); ou só español?

En síntese, a pregunta indagaba sobre o grao de compatibilidade e dualidade no modo de identificación dos cidadáns nos seus ámbitos estatal e subestatal. Un maior grao de 'identidade dual' reflectiría un solapamento das afinidades identitarias entre o xeral e o particular. En consonancia con iso, o ordenamento xurídico e de goberno lexitimaríase coa convivencia democrática de institucións de goberno estatais e subestatais, ou da administración central de Estado e da administración autonómica, como no caso español. Iso respondería á congruencia espontánea e simultánea que se manifesta na 'pel de touro' entre o español e o andaluz/catalán/vasco/etc.

Implícito no dito marco analítico normativo situábase o caso do secesionismo ou a independencia política. É dicir, cando unha maioría de cidadáns de comunidades políticas como Escocia ou Cataluña se identificase exclusivamente como 'só' escocesa ou catalá, as bases sociolóxicas de tal realidade avalarían a reivindicación política da autodeterminación e a creación dun estado propio. O siloxismo era propio do 'sentido común', apelativo que deu nome a unha das escolas filosóficas de maior impacto da modernidade europea orixinada entre os pensadores da Ilustración escocesa do século XVIII.

Pero resulta que no referendo promovido pola Generalitat o 1-O, e de acordo aos propios resultados facilitados polo goberno catalán, os cataláns que en xuño pasado non se consideraban españois (un millón e cuarto) foron insuficientes -de votar todos e ao unísono- para alcanzar a cifra de dous millóns que dixeron 'si' á separación de Cataluña de España. Sen prexuízo de que en próximos artigos concentremos a nosa atención no grupo de cidadáns que se identifican como "més catalans que espanyols" (un 21,5%) e de onde, segundo o noso 'sentido común', provirían os 800.000 votos de diferenza que conformaron o 90% de 'sis' á secesión o 1 de outubro, é oportuno que nos deteñamos agora no exame de quen só se consideran cataláns.

Sería reducionista e pretencioso compendiar nunha soa variable explicativa a razón que fixo triplicar o número de quen se identifica como 'só cataláns e non españois' entre 1984 e 2017. Boa parte das opinións vertidas nos media e redes sociais dos últimos días fan fincapé nos fallos dos partidos de ámbito español. Estes, en suma, non saberían adecuarse ás aspiracións de maior autonomía, polo menos do 45% de cidadáns que expresan un maior grao de catalanidade ('só' ou 'máis que español'). Agora a estes non parece bastarlle algo menos que a creación dun novo estado en Europa (que non no seo da UE, algo altamente improbable).

O que as anteriores porcentaxes e díxitos mostran 'prima facie' é que o nacionalismo político catalán (agora representado institucionalmente por PdeCat, ERC e CUP) foi moi eficaz á hora de sumar novos valedores da independencia e de aproveitar a 'xanela de oportunidade' que supuxo a Gran Recesión desatada en 2007-08. Non poucos dos frustrados perdedores na crise económica optaron por alternativas populistas noutros países europeos, apoiando os seus inefables líderes políticos (Marine Le Pen, Geert Wilders ou Nigel Farage, acórdanse vostedes deste último?). No Principado, algúns deles (cantos?) si optaron polo 'somni' dunha Cataluña independente e, desde logo, máis rica ('Espanya ens rouba', volven acordarse?). A acción coordinada dos partidos nacionalistas con entidades mobilizadas da sociedade civil catalá, como ANC ou Òmnium Cultural, resultou nunha narrativa ilusionante, a cal minou a lexitimidade do remedio federalizante do Estado das Autonomías.

A súa acción percutiu unha e outra vez na debilidade de liderado político dos partidos de ámbito español, os cales mostraron recurrentemente a súa incapacidade de conformar o que era incipiente e embrionario na Constitución de 1978: España como estado federal. Sen ambaxes. Valla como ilustración de tal impotencia a existencia dun Senado amorfo que non actúa como a debida cámara territorial dun sistema federal onde todos os seus compoñentes debaten e eventualmente acordan as grandes cuestións do Estado e da acción do Goberno. Apenas si serviu para ofrecer poltronas e prebendas a políticos veteranos curtidos -pero amortizados- nas pelexas pesebristas dos partidos.

Todo o aparato do referendo do 1-O, e as súas lamentables consecuencias de enfrontamentos e fractura social, corroborou o acerto da estratexia nacionalista expresada con meridiana claridade en outubro de 1996 por Joaquim Triadú i Vila-Abadal, naquel momento membro do Comitè Executiu Nacional de Convergència Democràtica de Catalunya: 'Quizá o case 50% de cataláns que se consideran tanto cataláns como españois deberían decantarse paulatinamente cara a unha maior catalanidade. A bigamia patriótica non é unha boa solución para os problemas de pervivencia para as nacións sen estado'.

Continuará…