A cita que se reproduce sobre estas liñas animou ao redactor destas liñas para preparar unha tesina na vella Escola de Xornalismo da Iglesia (Instituto Social León XIII), hai agora 50 anos. Entendín entón que o innovador ‘descubrimento’ do filósofo da comunicación canadense foi interpretar que a interacción entre emisor e receptor de noticias e opinións estaba (pre) determinada pola natureza e características do medio de comunicación empregado. O continente informativo conformaba os contidos emitidos.

Nun dos seus visionarios requiebros conceptuais, o pensador canadense convertía aos media como insuperables masaxistas de crenzas e expectativas cidadás. Cun suxestivo xogo semiótico de palabras, McLuhan facía confluír ideas como Message (mensaxe), Mess Age (época confusa), Massage (masaxe) e Mass Age (tempo de masas).Todos estes vocábulos concernían ás transformacións sociais propiciadas polos cambios mediáticos na que, alá polos anos 60 do século pasado, albiscábase como aldea global, e as súas consecuencias para a vida política postindustrial.

Posteriormente, en The Medium is the Massage, elaborado xunto a Quentin Fiore (1967), recollíase unha anticipadora observación sobre os medios e o goberno da ‘cousa pública’: “Unha nova forma de política emerxe. As salas de estar das nosas casas xa se converteron en colexios electorais. A configuración dos media cámbiao todo”. Segundo McLuhan, a percepción da vida política quedaba conformada mediáticamente de maneira irreversible. Anos máis tarde, a telemática e a reconfiguración virtual do espazo comunicacional non fixo senón acelerar o proceso de transformación dos usos políticos e os seus recursos masaxistas. Aqueles partidos e formacións que se adaptaron mediáticamente aos novos escenarios da pugna política han visto recompensados os seus esforzos electoralmente.

En Estados Unidos, a campaña de Barack Obama para o seu nomeamento como candidato presidencial polo Partido Demócrata visibilizou as potencialidades das tecnoloxías de comunicación interpersoal. O seu emprego polas redes de voluntarios electorais foi altamente efectivo. Os responsables da campaña de Obama puxeron en marcha unha eficaz técnica de optimización propagandística coa implicación telemática da súa rede de oficinas electorais locais. En paralelo, o seu equipo de asesores soubo explotar nos grandes soportes mediáticos as súas calidades retóricas mediante un discurso articulado e xeneralista. O decisivo incremento de 5 puntos na porcentaxe de participación respecto a as eleccións de 2004, coa incorporación de boa parte de abstencionistas hispanos e afroamericanos, foi resultado do despregamento telemático reticular e a mobilización dos seus activistas electorais ‘telemáticos’.

Barack Obama

Barack Obama @ep

Tamén Giovanni Sartori avisábanos dalgúns efectos no desenvolvemento do medio televisivo, onde a imaxe prevalecía sobre a palabra. Nas súas análises recolleitas en “Homo videns: a sociedade teledirixida”, o seminal politólogo e sociólogo italiano chamaba atención sobre a forma na que os estímulos inducidos pola TV producíase no marco dunha regresión fundamental: o empobrecemento da capacidade de entender dos telespectadores. O ‘homo videns’ fatigaba en desenvolver procesos cognoscitivos e, moi especialmente, en despregar a súa capacidade de abstracción. Desde tempos da Antiga Grecia, a capacidade de abstracción é o piar epistemológico da nosa civilización occidental.

Fernando González Urbaneja, compañeiro de aula na vella Escola de Xornalismo, afirma que o xornalismo ten que competir, máis que nunca, porque perdeu o monopolio de informar. Queren as novas xeracións ser informadas? Ou se conforman/deforman elas soas nas redes sociais? Tráelles á expectativa o xornalismo ‘serio’ ás novas xeracións?. Cabería polemizar se o xornalismo, como articulación dunha función social imprescindible en sociedades civilizadas e democráticas, é suficiente para vehicular a información que conforman crecientemente os medios agora dominados polos intereses dos Novos Señores Feudais Tecnolóxicos (Ex. Jeff Bezos-Amazon, Tim Cook-Apple, Sundar Pichai-Google ou Mark Zuckerberg-Facebook).

O meu colega e amigo, Pau Marí-Klose, sostiña hai uns días --un tanto imperativamente-- que son os media os principais responsables da polarización política e que “… os manifestos para pedir políticos máis responsables, competentes e comprometidos co interese xeral continuarán sendo papel mollado mentres non dirixan tamén o foco cara a quen pon as cámaras, montan o escenario e ilumínano, e convidan os políticos aos xogos que lles propoñen”.

O labor de ‘confirmación’ por parte dos receptores das mensaxes mediáticas configúranse como a gran variable interveniente --e independente-- no debate político e electoral. Algúns dos polarizadores máis estrambóticos e conspicuos, como Trump ou Boris Johnson, souberon maximizar a demagoxia das súas ‘masaxes’ ata límites insospeitados. Para os seus seguidores non importa se o que din é verdade ou mentira. Conta que ‘confirmen’ as súas crenzas ou presuncións, por disparatadas que sexan. Pouco lles inquietan o denominado Principio Asimétrico da Gilipollez, a coñecida como Lei Brandolini, que establece que a enerxía necesaria para refutar unha afirmación sen sentido é bastante superior á necesaria para producila. Se pensas que a terra é plana, e tal aseveración sostena o teu chat telemático, a ‘veracidade’ de semellante despropósito queda confirmada.

E cal é rol cambiante que xogan os xornalistas? Debe aceptarse a complicidade dos xornalistas coa polarización, entre outras razóns, porque é evidente. Aínda que como di González Urbaneja, cabe a escusa de que o xornalismo é exercicio de poñer espellos para reflectir unha realidade que inclúe os discursos políticos e sociais nesgados e polarizados Afortunadamente hai xornalistas que seguen a ética de responsabilidade de denunciar as ‘malas prácticas’ do capitalismo global.

Lémbrese como seguindo o ronsel de anteriores filtracións de documentos como como os Arquivos FinCen, os Papeis do Paraíso, os Papeis de Panamá e LuxLeaks, a última exposición pública dos chanchullos financeiros aberta polos Papeis de Pandora é a maior coñecida ata o momento . O esforzo investigativo foi enorme. Nesta última filtración do ICIJ (Consorcio Internacional de Xornalistas de Investigación) participaron máis de 600 xornalistas de 117 países e medios recoñecidos de todo o mundo.

Volveremos sobre un asunto tan poliédrico.