Máis catalán que español

"España é un Estado para todos os españois; unha Nación-Estado, para gran parte da poboación, e só un Estado, e non unha Nación, para minorías importantes" (Juan José Linz,1926-2013).

Os lectores da primeira entrega desta serie de artigos sobre a autoidentificación dos cataláns publicada neste diario (Catalán, non español), lembrarán que as contas non eran lineais. Dos 2 millóns de cidadáns censados no Principado que votarían 'si' o 1 de outubro á secesión, segundo a Generalitat , o número dun millón e cuarto de cataláns 'exclusivos' quedouse curto. Asumiamos, segundo o implícito na 'Moreno question', que quen se autoidentifican como 'só cataláns' unicamente poderían votar polo 'si' á independencia ante o dilema binario do quedar 'dentro ou fóra'. Tal aseveración faise desde supostos do 'sentido común' segundo os postulados da escola escocesa do mesmo nome e que tanto influíu no autor destas liñas no tempo de redacción da súa tese doutoral na Universidade de Edimburgo (1983-86). O sentido común é o fundamento da indagación científica.

De onde procederían, entón, os 800.000 votos de diferenza que conformaron o 90% de 'sis' o 1 de outubro (36,6% do último censo electoral en Cataluña)? Só resta indagar a hipótese máis plausible. E esta debería buscarse no grupo daqueles que se autoidentifican como 'máis cataláns que españois', boa parte dos cales poderían mostrar unha predisposición maior a votar pola separación. A pesar de manter unha implícita identidade española -pero menor, por comparación-, parece plausible buscar no 21,5% dos cidadáns 'mès catalans que espanyols' os anteditos 800.000 votos que se decantaron pola secesión o 1-O.

Non se lle debería escapar ao lector que as cifras manexadas nestes artigos son 'oficiais' segundo as fontes gobernamentais que as poñen a disposición do público. Algunhas das utilizadas, como as dispoñibles na web polo Centre d'Estudis d'Opinió da Generalitat, foron obxecto de críticas por algúns investigadores con relación a aspectos metodolóxicos no deseño das mostras das súas enquisas e a recollidas de datos. Pero incorpóranse nas nosas análises de bona fide e sen prexuízos.

Cabería preguntarse por que soamente 800.000 dos 'máis cataláns que españois' apoiarían a independencia o 1-O e non todos os 1,2 millóns que en xuño pasado se autoidentificaban desa maneira no Baròmetre d'Opinió Política do CEO (REO 857). Parece de 'sentido común' que non todos eles tivesen o mesmo grao de compromiso e militancia pro-independentista como os 'só cataláns'. Pero quizá moitos deles poderían alcanzar un grao de motivación en liña co comentado no anterior artigo sobre a 'xanela de oportunidade' ofrecida ao nacionalismo secesionista pola Gran Recesión desatada en 2007-08. Non poucos dos frustrados perdedores na crise económica optarían por unha alternativa antisistémica que noutros países europeos promoveron os movementos e partidos populistas. Tales alternativas foron de carácter material e estiveron xeradas, en non poucos casos, por unha aprehensión negativa das súas expectativas laborais e ascenso social. Unha percepción que os 'vellos' partidos non souberon contrarrestar.

Pero o simbólico, e non só o material, contou tamén no comportamento dos votantes cataláns. Como ben me fixo observar o meu colega, Ángel Belzunegui, a mobilización nacionalista no terreo do simbólico, o épico e o estético foi eficaz. Sobre todo desde que Mariano Rajoy lle deu unha portada ao President Artur Mas en setembro de 2012, ante o intento deste último de alcanzar un pacto fiscal que permitise un mellor financiamento autonómico en Cataluña, e que aproximase o nivel de diñeiros públicos ao que dispoñen as comunidades forais vasca e navarra.

Que tese populista das que se ofrecen no Vello Continente podería bater a narrativa ilusionante de construír algo inédito e proactivo como sería un novo estado? E ademais máis rico que a España atrasada e parásita (Espanya ens roba, acórdanse?). Tal aspiración nacional-populista enlazou, así mesmo, con vellas reivindicacións de sectores que puideran non ser 'cento por cento' nacionalistas, pero andaban da man da reivindicación secesionista. Iso explicaría a constante referencia á construción da nova República Catalá.

Permítame o lector ofrecer unha indagación intuitiva de máis longo alcance que se entronca tristemente coa experiencia da nosa Guerra Civil. Hai sectores, non só entre os nacionalistas secesionistas cataláns, senón algúns outros da esquerda española, que pretenden cancelar historicamente a nosa traumática experiencia fratricida e ata borrar a súa ocorrencia. Sería como recomenzar a historia en 1939 coa continuidade da lexítima II República. Ben sabemos que o contrafactual queda no dominio dos desexos, non no dunha dura realidade que esperamos non volva producirse. Pero no terreo simbólico, o nacionalismo catalán soubo recuperar e mobilizar vellas aspiracións que se daban por irremisiblemente perdidas e cobrarían agora unha aparencia posible.

Debe tamén considerarse que no terreo simbólico, o Estado español opón aos símbolos independentistas algúns como unha Monarquía secuela do franquismo (aínda que sexa plenamente constitucional, parlamentaria e democrática), a bandeira española (daqueles que gañaron a Guerra Civil, folga apuntalo) e, segundo o visto durante o 1-O, a represión lexítima do Estado de dereito, a cal se equipara torticeramente a aquela despótica da pasada ditadura.

As anteriores indagacións poden arroxar algunha razón interpretativa para comprender como e por que algúns cidadáns 'máis cataláns que españois' puideron abrazar a causa independentista o 1-O. Quizáis para conseguilo tivesen que auto mutilar -perdón pola hipérbole- a súa menor adscrición identitaria española.

Continuará…