Populismo: vox populi, vox Dei

Así dicían os antigos greco-romanos, cuxo legado segue informando -e conformando- o noso código social e político nos linderos do Mare Nostrum. A opinión do público cidadán expresa a vontade dos deuses e por iso debe ser respectada. Séneca apuntaba, por exemplo, que “sacra populi lingua est” (sacra é a lingua do pobo).

Vinte séculos máis tarde asistimos á sacralización da diferenciación política por a existencia e uso de linguas propias. A súa rendibilidade electoral, en ausencia de outras recursos de poder, continúa sendo alta (sexa a nivel estatal, subestatal e ata local). É iso un poderoso instrumento de afiliación electoral baseado nunha crenza (case) divina. Como xa apuntaba o antropólogo Clifford Geertz, unha forza coercitiva primordial como a lingua relaciona ás persoas de forma inmediata e irreversible e non como resultado da atracción persoal, a necesidade táctica, o interese común ou a obrigación moral. Sucede, con todo, que con maior frecuencia os individuos se comunican en máis dunha lingua e con novos medios dixitais. As forzas coercitivas déixanse sentir, por tanto, de forma múltiple.

Emporiso, os políticos deben seguir a pés puntillas as voces do seu pobo. Un axioma do cal pode nutrirse non só a idea democrática, senón ata a autoritaria e despótica, sempre que esta última sexa vehículo da vontade popular. 

En realidade, o vocábulo ‘populismo’, e segundo a propia acepción do dicionario da RAE, é unha

tendencia política á que se subscriben todos os partidos ou movementos políticos, simplemente porque todos eles pretenden atraerse ás clases populares e, eventualmente, gañarse o seu voto ou aquiescencia.

Pero a alusión ao uso despectivo que a propia Academia da Lingua fai de o termo populista pretende buscar unha singularidade conceptual ao mesmo. É dicir, o ‘populismo’ sería unha práctica -no canto de filosofía política- que se basea en a demagoxia, unha estratexia utilizada para conseguir o poder político mediante falsas promesas. Entramos aquí nun terreo non só esvaradío senón de inasibles areas movedizas, porque, existen formacións políticas con aspiracións a gobernar que renuncien a "imposibles" nos seus manifestos electorais?

RECLAMO ELECTORAL

Lémbrese a pervivencia (cada vez menor) dos denominados ‘catch-all-parties’ (partidos atrápaotodo). Os seus obxectivos foron os de apropiarse de numerosos reclamos electorais, o que lles levou con frecuencia a adoptar posicións xeneralistas e a realizar promesas en ocasións incompatibles entre si. As físgoas electoralistas e asuntos entrecruzados que eses grandes partidos ‘cólloeotodo’ han deixado libres, foron aproveitados con gran eficacia polos novos  partidos ‘populistas’, xeralmente monotemáticos ou cunha idea forte nos seus reclamos

electorais que fai inaudibles, e ata inexistentes, outras voces dos deuses.

Un exemplo puntual respecto do anterior podería ser o caso do Movemento Cinco Estrelas en Italia e a súa promesa de renda cidadá. Este programa aínda non foi implementado pero foi o seu auténtico tirón electoral, especialmente no meridión italiano. Alí algúns dos seus votantes se aprestaban a facer cola ao día seguinte de as eleccións nas oficinas gobernamentais para recibir o seu correspondente subsidio monetario. Agora o goberno dos estelares e os leguistas de Salvini trata de rebuscar nas contas públicas diñeiros para acometer tal promesa electoral. 

Lembremos que Italia é o segundo país, tras Grecia, con maior débeda pública de a UE (en torno ao 132% do PIB, máis do dobre do 60% establecido polo Tratado de Estabilidade, Coordinación e Gobernanza, ou Pacto Fiscal europeo, adoptado en 2012). Confiemos que a alegrías orzamentarias do presente goberno italiano non lastren irremisiblemente a idea xusta da renda cidadá.

Coa vitoria do dereitista Donald Trump nas eleccións presidenciais estadounidenses intensificáronse os epítetos contra o populismo. 

Non moi lonxe xeograficamente do país norteamericano, o presidente esquerdista Daniel Ortega tamén foi tachado de populista despois do seu triunfo nas eleccións nicaraguanas  amplamente contestadas pola oposición.  A pesar da súa común denominación como populistas, ambos os políticos non poderían estar máis afastados ideológicamente entre si. O sabio ex presidente uruguaio, José Mújica, manifestaba nunha recente entrevista que populista era todo o que molesta, co que non se está de acordo. Viría ser como un retrouso dialéctico que simplifica o desgusto cara a partidos que causan rexeitamento entre sectores -minoritarios e maioritarios- do electorado. Quizá conviría engadir, en aras da clarificación semántica, que "populismo" a secas quere dicir pouco, máis aló do seu uso como arma arreboladiza na pugna política entre líderes e partidos políticos en continua liza electoral.

Que mellor esclarecemento que engadir adxectivos cualificativos ao substantivo de o populismo? En realidade tales adxectivos deberían cumprir a súa función clarificadora resaltando especificamente as propiedades que se lle atribúen ao populismo do que se fala. Así, por exemplo, reaccionario complementa o tipo de populismo despregado polo millonario neoiorquino Trump. A súa lema de campaña ('Make America Great Again') expresou xenuinamente, e con gran economía de palabras, a natureza da súa populismo. Cabe lembrar que "reaccionario" é un termo referido a ideoloxías ou persoas que aspiran a instaurar un estado de cousas anterior ao presente. E iso é o que Trump segue ofrecendo aos electores estadounidenses, é dicir, unha reacción para recuperar o 'Number One', o cal el considera que EEUU perdeu. 

Para Trump e os seus secuaces pouco importa saltarse os postulados neoliberais e abrazar a causa do proteccionismo do mundo anglo-norteamericano. O que importa é ser os primeiros e mandar.

En aras de evitar as incesantes cerimonias de confusión propiciadas non só por as 'fake news' (noticias falsas) senón polo vórtice dunha márketing político facilmente substituíble, bo sería que nos afixésemos a suplementar ao termo do populismo con cualificativos tales como: "eurófobo", "imperialista", "neoliberal", "racista", "reaccionario", "supremacista", "relixioso", "revolucionario", "xenófobo", "consumista" ou "carismático", poñamos por caso. Vallan estes epítetos como exemplos dun variado mostrario no que non todos os populismos son iguais. Porque plurais e variados son os deuses que os avalan e cuxas voces se deixan sentir sen solución de continuidade nos tempos insustanciales que corren.

Artigo publicado inicialmente en Catalunyapress.es