Suicidio Climático

Artigo conxunto de Luis Moreno e Daniele Conversi, profesores de Investigación do CSIC e Ikerbasque-EHU/UPV.

Popularizado inicialmente polo químico Paul J. Crutzen para designar unha nova fase separada do Holoceno (última época xeolóxica do período Cuaternario), o Antropoceno fai referencia á influencia determinante da conduta humana na atmosfera da Terra. O incremento dos gases de efecto de invernadoiro (GEI) é probablemente o elemento definitorio do inicio da nova era, a mediados do pasado século XX.

Nos últimos decenios a acción do home produciu efectos no noso planeta de consecuencias deletéreas para o futuro. En España, por exemplo, a desertificación ameaza en converter o 80% do territorio en zonas improductivas antes do final do presente século. Tal aseveración está avalada polos propios informes do Ministerio de Agricultura e Pesca, Alimentación e Medio Ambiente. Certamente, o asunto do cambio climático foi analizado con profusión en informes de investigación e en traballos científicos de revisión de pares, pero só de maneira intermitente aparece nos medios de comunicación de masas e as redes sociais.

A día de hoxe, faltan instrumentos de comprensión populares sobre que facer na práctica para contribuír a diminuír o cambio climático. Unha vez alcanzado o seu nivel máis elevado, a profusión dos GEI --en particular, o metano--, unido á xeneralización das prácticas da fractura hidráulica (fracking), pode producir un impacto incontrolable de alto risco para a continuidade da vida na Terra.

Durante o século pasado, e coa xeneralización do uso privado do automóbil, recalouse na necesidade de explotar combustibles fósiles de acceso masivo, o que auspiciou o establecemento dunha división internacional do traballo entre extracción e industrialización. O dito proceso foi responsable non só dun incremento sen precedentes das emisións de CO2, senón dun proceso unidireccional de homoxeneización cultural, a resultas do cal nunca antes tantos individuos participaran nos hábitos de consumo das vellas elites occidentais. Tras decenios de post-fordismo incrementouse expoñencialmente o consumo de enerxía xerada por combustibles fósiles, agravando os perigos ambientais a nivel planetario.

Tales procesos agudizaron a exclusión social, non só nos países menos desenvolvidos e máis empobrecidos. Segundo Oxfam-Intermón a gran maioría das vítimas e perdedores do cambio climático son precisamente aquelas que viven en países que contribúen en menor medida ao cambio climático. Considérese que o 10% dos fogares máis ricos do mundo emiten ao redor de 24 toneladas de CO2, porcentaxe que se compara co producido polo 50% dos fogares máis pobres. Así mesmo, o 1% dos fogares estadounidenses, singapurenses, luxemburgueses ou sauditas con rendas máis altas están entre os maiores emisores individuais, con máis de 200 toneladas. Consecuentemente, unha visión simplista de fractura entre Leste e Oeste, ou Norte e Sur resulta inadecuada xa que no 1% mencionado hai que engadir tamén as elites superricas de China, Rusia, India ou Brasil, poñamos por caso. Esta nova xeografía do cambio climático, de desigualdade de rendas e de exclusión social fai necesaria, por tanto, unha acción concertada de todos os países para ser eficaz globalmente

Como se sabe, e pese as reticencias estadounidenses, en decembro de 2015 asinouse finalmente o 'Acordo de París'. Auspiciado pola convención Marco das Nacións Unidas sobre o Cambio Climático, o Acordo pretendía establecer medidas para a redución das emisións dos gases de efecto invernadoiro (GEI) e entrou en vigor en novembro de 2016 co propósito da súa plena aplicabilidade para o ano 2020, tras a finalización da vixencia do Protocolo de Kyoto de 1997. O documento recolle unha ampla gama de recomendacións de políticas públicas e require dos países asinantes que revisen periodicamente os seus niveis e actualicen as súas accións. A Unión Europea tomou o liderado nas negociacións que superaron momentos críticos de desacordo entre algúns dos 174 países participantes. As conversacións celebradas en Marrakech en 2016 proseguiron a monitoraxe do Acordo de París, non só respecto do financiamento xeral, senón moi especialmente respecto ao apoio prometido aos países en desenvolvemento que máis dificultades atopan para romper a relación perversa entre desigualdade e exclusión social.

Tras o triunfo do populismo reaccionario nas presidenciais estadounidenses, o presidente Donald Trump anunciou a retirada de EEUU do Acordo de París, en base ás súas promesas durante a campaña electoral, para facilitar sen restricións o proteccionismo industrial estadounidense. A pesar de que o resto dos signatarios do Acordo reiteraron o seu compromiso e desbotaron unha eventual retirada do mesmo, boa parte dos países latinoamericanos mostran a súa crecente preocupación. Lémbrese que case tres cuartas partes dos cidadáns da rexión, unha das porcentaxes máis elevadas no mundo, consideran que o cambio climático é un problema moi serio. Os países latinoamericanos e caribeños son moi vulnerables ao problema do quecemento. Un aumento significativo nas temperaturas mundiais conduciría nun período non moi longo de tempo a unha redución da terra cultivable, a desaparición de illas de baixa altitude e as rexións costeiras, así como a fenómenos meteorolóxicos máis extremos en moitos destes países.

Nos tempos que corren, parece implausible articular unha única resposta aos problemas expostos. A visións normativas varían desde as suxestións das 'solucións tecnolóxicas', ou as enerxías renovables, á opción do 'decrecemento', a 'soberanía alimentaria' e ata a opción de último recurso da 'xeoenxeñería'. Pola súa banda, a UE promove a 'economía circular' para transformar os residuos en novos materiais. Lémbrese que Europa produce máis de 2,5 millóns de toneladas de residuos ao ano. Máis da metade destes residuos (un 63%) son minerais e proveñen da extracción mineira e a construción. Aínda que moitas veces o enfoque ponse no cidadán, só o 8% dos residuos provén dos fogares europeos. Europa perde actualmente cada ano uns 600 millóns de toneladas de materiais contidos nos residuos, que poderían ser reciclados ou reutilizados. Só se recicla ao redor do 40% dos residuos producidos polos fogares da UE.

Todo apunta a que nos encamiñamos cara ao suicidio climático, alentados por un modelo económico neoliberal insaciable. Fronte ao seu militante negacionismo, non só cabe contrapoñer o acordo científico practicamente unánime de que o quecemento global foi inducido polas pautas desenfreadas do consumo humano. A mobilización mediática e social é imprescindible para evitar a 'crónica dunha morte anunciada'.