Supermulleres españolas

O cambio social respecto das mulleres en España foi acelerado nos últimos decenios. Algúns observadores argumentan que foi demasiado rápido. "Este país xa non é o que era" e aducen que o colectivo feminino é responsable --e ata culpable-- diso. En tan interesada avaliación trasluce unha visión patriarcal forxada por vellas formas de dominación masculina. Outros enfoques tratan de analizar o non moi afastado pasado co previsible futuro feminino no noso país. Nesta perspectiva, o presente artigo presta atención puntual ao fenómeno das "supermulleres".

En termos xerais, os grupos de idade femininos entre os 45 e 66 anos son representativos en España dun tipo de 'supermuller' europea mediterránea, a cal foi capaz de reconciliar a súa traballo non remunerado no fogar cos seus cada vez maiores e máis esixentes actividades profesionais no mercado laboral formal. Os sacrificios e actividades deste tipo de mater familias foron cruciais tanto para a cohesión social e o crecemento económico en España. En realidade, o papel xogado polas 'supermulleres' foi determinante para un crecemento maior, sostido e amortecido desde a incorporación de España a Europa en 1980. Emporiso a súa real contribución pasou longamente inadvertida. A socióloga María Ángeles Durán, colega e experta do CSIC, é pioneira na investigación social sobre o traballo non remunerado. Hai uns días lembrábame que, aproximadamente, o 88% dos labores de coidados persoais que son fundamentais para o mantemento do noso Estado do Benestar, realizábanas gratis et amore nosas mulleres, mentres que só o 12% correspondían a labores remunerados públicos ou privadas.

Coa Transición democrática de finais dos anos 1970 moitas mulleres, mellor educadas formalmente que as súas nais, aspiraron ao traballo remunerado fóra da casa. Pero seguiron lavando e pasando o ferro dentro da casa. A súa 'dobre xornada' foi principal responsable da satisfacción vital expresada polos españois. Non só os nenos e mozos recibiron axudas materiais e emocionais durante os seus ciclos vitais, senón que os efectos nocivos dos altos índices de desemprego entre os mozos foron absorbidos mediante a amortiguación dos coidados provistos polos membros familiares (xeralmente femininos). Á súa vez, as persoas maiores viñeron contado cun apoio forte e xeneroso nas súas familias fronte ás dificultades económicas e sociais circundantes, todo iso en base a forte microsolidaridade no seo dos fogares. As mulleres mostráronse sempre solícitas a prover de coidados non remunerados aos membros das súas familias. A solidariedade interxeracional, en suma, funcionou como unha norma social case sempre inquebrantable. As expectativas de apoio familiar e a dispoñibilidade de recursos comúns incidiron na segmentación dos mercados laborais, nos que mulleres e mozas foron a miúdo outsiders asumindo empregos menos desexables, tanto na economía informal como en condicións de contratos a tempo parcial ou determinado, ou con menor soldo.

Coa agudización das situacións de conciliación fogar-traballo, a desaparición gradual das 'supermulleres' é un feito constatable. Emporiso as faenas de lavado e pasado do ferro no seo de moitos fogares resisten a súa masculinización. Outras familias destinan parte da súa renda para pagar a outras mulleres --latinoamericanas, na súa maior parte-- a que realicen as tarefas domésticas e de coidados. Téndese a perpetuar de tal maneira a feminización do traballo do fogar. Ante tal estado de cousas, a discusión respecto das responsabilidades familiares adoita concentrarse en propostas de mercantilizar a retribución dunhas tarefas por longo tempo anónimas. E é xusto que así sexa. Pero tamén levan potencialmente o gran efecto perverso de esquecerse da desigualdade funcional entre mulleres e homes no seo dos fogares. Xa en 1995, e segundo datos do CIS (Centro de Investigacións Sociolóxicas) dúas terceiras partes das mulleres españolas consideraban inaceptable o modelo de 'home sustentador' (male breadwinner), mediante o cal o home posúe un traballo remunerado fóra de casa e a muller queda en casa administrándoa. Agora, case un 95% de todos os españois decláranse a favor dun modelo de 'dobre salario' nos fogares, con rendas tanto de homes como de mulleres. Pero o traballo doméstico tende a seguir o patrón tradicional.

Máis aló da discusión sobre as bondades da 'desfamilización', proposta vivamente por algúns dos meus colegas escandinavos e anglosaxóns, a cuestión para ponderar é se a 'externalización' do traballo doméstico non segue ocultando a desigual distribución de tarefas no seo dos fogares. En realidade, a pregunta continúa sendo a mesma: pódese lograr unha maior igualdade de xénero sen compartir as tarefas domésticas entre os compoñentes dos fogares? Semellante cuestión non debe constrinxirse ao simple debate sobre que tipo de deseño de políticas gobernamentais é máis apropiado para a conciliación entre traballo remunerado (no mercado laboral) e non remunerado (na casa) das mulleres. A necesidade que España ten, por exemplo, de construír centros de día e escolas infantís non debería desviar a atención do que pasa de 'portas para dentro'. E é que a unha maior igualdade entre homes e mulleres debería corresponder tamén un cambio na división cultural do traballo doméstico.

As últimas xeracións de amas de casas traballadoras duplicaron a súa papel de nais, primeiro coidando aos seus propios fillos e despois aos seus netos. As novas xeracións de nais traballadoras non están a reproducir os mesmos roles de igual maneira. O ciclo, por tanto, parece pecharse e o que antes era un 'asunto de mulleres' no ámbito privado familiar pasa a ser un problema social que concerne ao conxunto da sociedade. Unha maior implicación da sociedade no apoio á familia mediante a expansión de servizos e políticas públicas non debería converterse, con todo, nun exercicio de ocultación do mundo de desigualdades que se produce no seo dos fogares. De non facerse efectiva a repartición equitativa das tarefas domésticas entre xéneros, cabe esperar unha maior individualización na cobertura dos riscos vitais. E nun futuro próximo haberá pouquísimas mulleres casadas, polo menos formalmente, asunto que trataremos nun próximo artigo. No entretempo, sinalemos que as 'supermulleres' pasarán por dereito propio á historia social de España pola súa decisiva contribución á equidade e o benestar social. Quixera pensar que as súas fillas xa son un pouco máis iguais e prósperas do que elas foron.