O silencio despois de Bach

O Ateneo Barroco programou esta semana O silencio antes de Bach, unha película experimental sobre o mellor músico da historia. Non me sorprendeu sentirme mozo entre o público do cine Numax. En todos os eventos do ciclo, que leva seis anos programando con éxito o Ateneo de Santiago, a media de idade é elevada.

Por que os auditorios non sobordan de mozos cando programan Bach? Quero crer que a principal razón é que non o escoitaron, xa que Bach entra tan fácil como The Beatles ou Taylor Swift. 

Por que os auditorios non sobordan de mozos cando programan Bach? Quero crer que a principal razón é que non o escoitaron, xa que Bach entra tan fácil como The Beatles ou Taylor Swift. Igual si o ouviron, en múltiples anuncios e bandas sonoras, pero ninguén lles explicou que tales delicias saíron todas dun mesmo maxín, o de Johan Sebastian.
 

Con todo, os fans do rosmón non temos moito de que queixarnos. A súa obra vive un momento de bastante popularidade, polo menos desde unha perspectiva histórica. 

Xa de mozo foi recoñecido como un dos mellores instrumentistas do seu tempo. Os puntos cáenselle das mans, diriamos hoxe ante o prospecto de nova estrela no draft. Con todo, cando saltou a profesionais non pasou da liga de desenvolvemento, residente en capelas e cortes luteranas de provincias, con algún contrato de dez días en catedrais de primeira e algunha aparición puntual no palacio imperial, pero sempre lonxe de play-off.

De carácter complicado, as oportunidades que tivo para facer cun mecenas de máis quilates malogrounas a miúdo el mesmo e a posta; pese telas perseguido antes con ansia. Outras veces deixounas pasar por orgullo e intransixencia artística. Bach non aceptaba ir á televisión a tocar en playback nin cedía as súas pezas para anuncios da Superbowl. 
 

Incluso a última e máis importante ocasión que tivo, mandouna ao traste dunha maneira arrevesada, ao negar a baixar a cabeza ante nada menos que ante  Federico II o Grande, alma mater de Prusia e, por tanto, de Alemaña. Así o narra Evening in the Palace of Reason: Bach Meets Frederick the Great in the Age of Enlightenment, marabillosa dobre biografía que culmina co desafío que lle lanzou o ladino monarca. Cando Federico, por fin, se rebaixou a recibir ao noso vello roñas, Bach pasara xa moda. Para a nova elite ilustrada, representaba unha incómoda reliquia de outrora, cando a música aspiraba a reflectir a falacia de Deus mediante a harmonía e o contrapunto.
 

Así as cousas, non sorprende que tras a súa morte a súa obra caese no esquecemento. Cando se empezou a recuperar, uns 100 anos despois da man de Felix Mendelssohn, moita xa desaparecera. Sobreviven unhas 1.128 composicións, dunhas 11.000 que bachianos como Christoph Wolf estiman que escribiu.

O silencio antes de Bach reproduce a lenda da súa recuperación: Mendelssohn descobre a Bach de casualidade nas partituras vellas que o seu carniceiro reutiliza para envolver pedidos. É dicir, que non escoitariamos a Paixón Segundo San Mateo si Mendelssohn fose vexetariano. Toda unha mágoa, non?

A pesar de explotalas, a película de Pere Portabella non se articula ao redor destas anécdotas, senón a unha tese central. Sen Johann Sebastian e o carniceiro de Mendelssohn, quedaríamonos non só sen ducias de obras mestras, senón que tamén xamais descubririamos varios universos sonoros. É dicir, a música sería menos música sen Bach. De aí o título do filme.

Na miña humilde opinión, carecendo de formación musical académica, creo que Portabella equivócase varias veces, polo menos dúas. A primeira, que non vén ao conto pero é moi rechamante, é a explotación do espido dunha muller como espello da beleza. O corpo espido do home tamén é fermoso, din. 

Segunda equivocación, que si vén ao conto: se Bach morrese de neno -como morreron 11 dos seus 20 fillos-, quizá non gozariamos das variacións Goldberg, pero alguén comporía algo similar capaz de reconciliarnos co mundo. Quizá peco aquí de materialismo, pero xa había Barroco e xa había contrapunto antes de Bach. Por exemplo, Heinrich Ignaz Franz Biber.

En definitiva, paréceme máis produtivo analizar o silencio despois de Bach e non caer na mitificación do Silencio antes de Bach. É dicir, sería máis produtivo analizar por que a súa obra caeu no esquecemento e por que aínda hoxe é un descoñecido para a inmensa maioría. 

Por que non saímos dos seus concertos en manifestación berrando“Se che doe a alma, Bach te calma!”. Por que non  bloqueamos o estudo da Radio Galega Música ata que emitan tanto Bach como Bad Bunny, ese artista galego tan necesitado de promoción?

Fagamos autocrítica. Por que non saímos dos seus concertos en manifestación berrando “Se che doe a alma, Bach te calma!”. Por que non bloqueamos o estudo da Radio Galega Música ata que emitan tanto Bach como Bad Bunny, ese artista galego tan necesitado de promoción?  Por que non? Por que, ti, si ti, non fuches ao concerto de Bach? 
 

Quizais porque hai sentimentos que as palabras non alcanzan a expresar. Por iso recorremos á música ou á súa ausencia, ao silencio. Como escribiu outro rosmón, que tamén goza de certa popularidade entre a plebe, pero non tanto aprecio entre as elites ilustradas: "Hay cosas que solo se dicen con silencio y yo callándome te las digo".