Manuel Marey: “Perdemos as técnicas que permiten o uso do lume como ferramenta de labor”

-Nunha entrevista afirmaba vostede que a día de hoxe a sociedade esqueceu que o lume foi unha ferramenta agrícola máis durante boa parte da nosa historia. Como se utilizou o lume como elemento de traballo?

A sociedade actual vive afastada do territorio e dos seus usos ademais de vivir afastada dos recursos territoriais e tamén está afastada da perspectiva histórica. No período carbonífero o lume permitiu equilibrar os niveis de osíxeno sen os cales non habería vida. O lume é unha ferramenta útil e á que debemos moito pero agora mesmo non sabémolo manexar e por iso converteuse nunha ferramenta destrutiva porque, como todo, ten a súa cara positiva e a súa cara negativa. Agora mesmo só vemos a parte negativa do lume e non a positiva porque, a día de hoxe, segue sendo unha ferramenta de xestión do territorio. Úsase para actividades agrarias e gandeiras entre algunhas sociedades en lugares de África, Asia ou América e permite a eliminación de mato o que abre a posibilidade de novos espazos para pastos ou terreos cultivados. 

-Entón, é unha parte do planeta o que se esqueceu da parte útil do lume.

Insisto, a nosa sociedade xa non usa o lume como ferramenta porque xa non posuímos a cultura, formación, instrumentalización e dominio das técnicas que permiten o uso do lume como elemento de traballo. Isto sucedeu porque desde fai sesenta ou setenta anos fomos substituíndo o uso do lume por outros modelos. E até non fai moito, nalgúns lugares de Galicia había unha relación co lume que afundía as súas raíces nese manexo primigenio do lume. No interior e zonas de montaña había unha seria actividade incendiaria en determinadas épocas do ano para ter zonas dun pasto de boa calidade e manter un maior número de cabezas de gando. Esta era unha forma racional de manexar o territorio, con todo, contrastaba con técnicas do forestal arboledo que non permitían ese tipo de utilización do lume porque non sabían manexalo e ao final elimináronse moitas áreas forestadas. 

 A día de hoxe, o lume segue sendo unha ferramenta de xestión do territorio
 

-Existía, entón, unha cultura en canto á planificación do uso de queimas?

Como ferramenta que é, o lume debe ter unha técnica de manexo moi ben organizada, ben planificada e saber cando podes facer esas queimas controladas e en que lugares. Hai que controlar a intensidade do lume, algo relacionado coa humidade do material vexetal e as condicións xerais para poder ter lumes pouco intensos. O obxectivo é eliminar unha parte aérea dese extracto herbáceo inservible ou con pouco valor nutricional para o gando. Ademais, isto debe permitir a rexeneración de substrato herbáceo en épocas do ano que interese a súa recuperación. Por iso non é bo deostar o uso do lume como ferramenta, débese xestionar debidamente pero sen esquecer a súa parte negativa. É fácil que se poida descontrolar si no territorio vaise acumulando biomasa por falta de traballo no terreo e veñen épocas de seca, aí é cando se unen factores que permiten a aparición de incendios descontrolados (os de sexta xeración) cunha capacidade calorífica enorme que posibilita a alteración das condicións atmosféricas locais e estas situacións son moi difíciles de resolver.

-Concuerda coa enumeración de factores que están detrás dos grandes incendios actuais: abandono do rural, avance da biomasa, avance das plantacións de eucalipto e falta de planificación do monte?

Un problema é o aumento da biomasa, non só o arboredo, senón herbáceas, matogueira e arboledo que recupera territorio. Vimos dunha óptica na que o terreo debe ser usado, non digo na súa totalidade porque si deben existir espazos reservados para a conservación da biosfera. Os terreos europeos son antrópicos, foron utilizados polo ser humano desde fai miles de anos para rendemento agrario, gandeiro e forestal para dispor dunha certa calidade de vida. O abandono destes terreos leva unha sucesión natural de herbáceas, matogueiras e árbores que recuperan un territorio moi cargado de biomasa. Isto pode acabar sendo un problema co tempo. Sobre as especies arbóreas, aínda que hai colectivos que demonizan algunhas árbores como causantes de lumes, na literatura científica iso non é así. Non hai especies que se autoinmolen nin hai especies que non ardan porque todo vexetal arde si danse certas condicións de humidade. Cando nun territorio prodúcese un incendio arde o que hai nese espazo. O incendio depende moito das condicións orográficas, temperatura, humidade e vento e non depende tanto da especie que ocupa ese espazo. É un mantra terrible o dicir “os eucaliptos provocan lumes”, non, porque esa estatística nunca se puido demostrar e cando buscamos unha especie forestal moi ligada ás zonas de maior incendio non aparecía o eucalipto. Nas áreas onde os incendios son moi frecuentes en Galicia o eucalipto é inexistente ou é unha especie moi minoritaria. O eucalipto pode ter un comportamento incendiario diferente a outras árbores, si poden comportar como esparcidor de pavesas incendiarias.

 No interior e zonas de montaña había unha seria actividade incendiaria en determinadas épocas do ano para ter zonas dun pasto de boa calidade 
 

-Habería que cambiar moitas ideas inseridas na sociedade para aceptar que o eucalipto non é un factor determinante nos incendios. Isto apunta a cambiar concepcións e ideas sobre o monte e o seu aproveitamento.

Temos que pensar en clave de risco. Os xaponeses saben que viven nun lugar moi proclive aos terremotos e teñen un sociedade configurada en base a estes fenómenos, hai normas de construción para evitar riscos na poboación. En Galicia xestionamos o territorio dunha forma, pero debemos asumir o risco da existencia de incendios que poden ser pavorosos. Ademais, temos 30.000 núcleos de poboación que cando se distribuíron sobre o territorio e cando se usaba o lume como ferramenta de xestión territorial, non existía o risco que existe agora coa cantidade de biomasa acumulada. Non falo só de biomasa forestal, porque unha masa forestal ben xestionada ten menos risco de incendio que unha masa abandonada. O principal problema que temos é o abandono do territorio e non pensar no risco. Debemos crear mecanismos de control, devasa, introducir gandaría e facer algo real. O cambio poboacional está detrás do cambio estrutural no territorio tras a migración que se produce xa a partir do século XX.

É un mantra terrible o dicir “os eucaliptos provocan lumes”, non, porque esa estatística nunca se puido demostrar 
 

-Todo isto incluiría o cambio no modelo de prevención e extinción de incendios e por involucrar de forma máis presente aos propietarios e propietarias de montes?

Ao propietario de terreos e ao propietario xa se lles ha demonizado moito. Temos que distinguir entre propietarios de monte. Aquel que planta eucaliptos busca sacar rendemento a partir destas árbores, ese é un tipo de propietario forestal, isto dáse sobre todo en áreas de costa e ao norte de Galicia. Se un diríxese ao centro de Lugo, de Pontevedra ou de Ourense, vemos outro tipo de propietario, lugares onde as leiras están moi divididas, case non producen pero si se carga fiscalmente aos propietarios e moitos deles quererían desacerse desas terras. Pódenselles dar alternativas pero non son fáciles de atopar. Pódese meter gañado pero despois debe existir un mercado que pague por esa carne e ese mercado non existe, a non ser que haxa un cambio macro que o converta en máis grande. As leiras, segundo que lugares, supoñen unha carga para o propietario polas obrigacións que cada vez se van acumulando sobre el.

-Que fenómenos poderíanse experimentar en todos os ámbitos sociais se o modelo de explotación do monte cambiase?

Todo depende sobre que cambios falamos. Debemos facer interesante o territorio, o traballo nel e pensar que a agricultura non está aí para facer rico e menos a curto prazo. O territorio debe ter un uso economicamente sostible, é dicir, que teña unha rendibilidade positiva, que non perda diñeiro. Todo o noso territorio debe dar algo positivo como a carne, o trigo ou o millo sobre os que hai un mercado. A cuestión é que sucede cando tes superficies que o mercado non valora, superficies que teñen un valor ambiental. Nese momento ten que haber un mecanismo de compensación que permita minimizar gastos, aínda que adoitan ser gastos pequenos ao haber moi pouca xestión, pero que dea algún resultado. Estou a falar de servizos ecosistémicos pero iso ten que pagar, non para facer rico porque non falo de placas solares ou eólicos senón simples mecanismos de compensación. Ou que o propietario poida vender o seu terreo a algún organismo polos servizos ambientais. Insisto en que actualmente se realizan moitas cargas sobre o propietario. Por iso insisto, hai que darlle algo a cambio porque ao final quere desfacer de todo. 

Ao propietario de terreos e ao propietario xa se lles ha demonizado moito

-E todo isto ten un custo.

Xestionar o territorio é caro e cada vez resultará máis caro. O recurso humano cada vez escasea máis e costa máis.