Os incendios do futuro en Galicia: un mundo de cinzas

Bombeiros loitando contra un incendio.

Verán de 2030. Galicia arde polos catro custados. Os poucos valentes que se atreven a saír á rúa escóndense detrás de panos e máscaras para poder acceder ao pouco osixeno que se esconde detrás dos bancos de hollín que ocupan o que antes era aire fresco. Columnas xigantescas de fume gris álzanse no horizonte, debuxando un panorama tráxico. Pouco queda do verde que cubría a que outrora era unha terra húmida e fértil. Esta podería ser perfectamente a crónica dunha morte anunciada. O futuro nada halagüeño dun verán máis en Galicia. Un verán de incendios incontrolables, inmensos, que destrúen e devoran todo o que atopan ao seu paso. Unha predición que, se non actuamos pronto, cumprirase irremediablemente.

E é que os estudos xa revelan unha verdade tan incómoda como inevitable: os incendios irán a peor. En Galicia e en toda España. A causa? Diversos factores. Entre eles o cambio climático. Así o reflicte o estudo publicado na revista Ecological Monographs baixo o título Fire-induced deforestation in drought-prone Mediterranean forests: drivers and unknowns from leaves to communities. Este estudo, no que participa a UNED e liderado pola Universidade de Lleida, pretende ser unha reflexión de como o cambio climático está a afectar ao réxime de incendios nos bosques de zonas con climas mediterráneos, aínda que parte das súas conclusións son extrapolables a outras zonas con climas atlánticos, como o caso de Galicia.

Rubén Díaz Sierra e Álvaro Enríquez de Salamanca Sánchez-Cámara son os investigadores da UNED que participaron no estudo, coordinado desde a institución ilerdense polo profesor Víctor Resco de Deus.O propio profesor Resco explica que a idea deste estudo parte dunha amarga realidade, e é que segundo as súas propias palabras “o noso país quéimase”. “Quéimase o 1% da superficie forestal e o estudo busca saber que efecto vai ter isto sobre a vexetación a longo prazo, tendo en conta que estamos nun escenario de cambio climático onde experimentaremos un cambio drástico no réxime de incendios, adecuándose a estes climas extremos” explica o profesor da UdL, sobre o seu estudo que expón os cambios nese réxime de incendios, algo que xa afectou a Galicia, provocando o peor ano do lustro e o segundo peor do decenio en relación ás hectáreas arrasadas polo lume: 176.587 hectáreas.

Unha das conclusións é que o cambio climático pronto cambiará todo o panorama nacional a nivel ecolóxico, provocado por “un aumento das temperaturas e unha diminución das precipitacións en toda España, especialmente na época estival. Isto provocará que aumente a aridez e repercutirá directamente en que a vexetación sexa cada vez menos frondosa”. Estas advertencias sobre o cambio climático tamén figuran nos estudos de asociacións como Atrifoga, que pelexan con Ángeles Vázquez, conselleira de Medio Rural, por un novo plan forestal contra incendios. Ademais, prevese que neste escenario “Galicia quizá poida ser unha das excepcións en España onde o cambio climático dea un respiro, xa que reúne as condicións para que as plantas crezan mellor e sexan máis produtivas”, provocado en parte polo exceso de CO2.

Con todo, Galicia tamén será no futuro un lugar idóneo para que se propaguen os incendios de grandes dimensións, como os que azoutaron este verán e o pasado outubro á comunidade galega. “Nestas zonas é probable que os incendios sexan cada vez máis destrutivos e de maiores dimensións” lamenta Resco, xa que estas zonas que destacan por ser moi húmidas “teñen a vantaxe de que a actividade dos grandes incendios vese limitada pola choiva. De modo que esta situación fai que o combustible dos incendios, entendido isto como a vexetación seca dispoñible para arder, non estea dispoñible en territorios como Galicia. Con todo, o cambio climático producirá que ese combustible sexa cada vez máis común e produza incendios máis masivos e máis virulentos”.

SOLUCIÓNS CONTRA OS INCENDIOS E OS INCENDIARIOS

Este marco obriga a exporse unha pregunta fundamental: é xa demasiado tarde para loitar contra este futuro de lume? A resposta para o profesor Resco é que non. Na súa opinión como experto, a solución pasa por unha reforma forestal. “Para lograr que os incendios non sexan tan destrutivos e teñan unha capacidade de destrución limitada hai que reducir o combustible principalmente. A limpeza dos montes é un factor básico na loita contra os incendios” incide o profesor, que nos seus estudos demostrou que “xestionando o 1% da superficie anualmente podemos controlar a intensidade dos incendios, xa que xestionando esa porcentaxe do terreo conseguiremos que non haxa que actuar nesa parcela ata dentro de 15 anos”.

Doutra banda, tamén considera que acabar cos incendios é “ilusorio” xa que é un elemento que “nos acompaña desde fai 350 millóns de anos, van estar aquí sempre”. Doutra banda, tamén puntualiza que aínda que un factor importante dos últimos grandes incendios ocorridos en Galicia é a intencionalidade (as investigacións de Medio Ambiente arroxan datos que indican que en outubro o 88% dos incendios puideron ser intencionados), o profesor Resco considera que “un gran incendio é moi complexo, xa que engloba aspectos sociais e económicos”. “Eu neste caso sempre fago a mesma puntualización: os incendios non son intencionados; a ignición si. Se a ignición prodúcese nun bosque húmido, o incendio non poderá prosperar e poderase controlar. O mesmo ocorre nun bosque ben xestionado” matiza o mestre da Universidade de Lleida.

“Hai que entender que o cambio no réxime de incendios tamén se debe a un cambio na economía. Antes os montes eran parte do sustento enerxético e económico da sociedade e estaban xestionados, pero agora utilizamos outras fontes de enerxía e hai menos terreo cultivado, o que deriva nun abandono dos montes” expón o docente ilerdense, algo no que coincide o profesor de Produción Vexetal e Enxeñaría da USC Manuel Marey, que considera que ten que existir unha planificación do territorio, xa que o abandono da terra por “é a principal causa de que o monte arda" e que aposta por unha maior “actividade rural”. Así, mostra o seu apoio a “todas as políticas e medidas que vaian revitalizar economicamente aos pobos, que vaian favorecer as economías rurais e que por tanto revertan nunha mellor xestión forestal”. Do mesmo xeito, aínda que considera “endurecer as penas aos incendiarios pode contribuír a arranxar esta problemática” é unha medida “que só actuaría sobre as igniciones, non sobre o problema real que é que cada vez os incendios sexan máis masivos e destrutivos”. Por iso, Resco avoga por apostar en políticas forestais “máis eficientes que axuden a cambiar os complexos estruturais dos bosques”.

Os MITOS E UN PROBLEMA ECOLÓXICO

Doutra banda, o estudo tamén incorpora un apartado no que desterra todos os mitos xerados contorna aos incendios, como os relacionados cos tipos de árbores. Un deles, como que o piñeiro é unha especie pirófita, é considerado de “ridículo” no estudo. “O piñeiro é das especies máis afectadas polo incendio. A maioría de especies de piñeiro non rexeneran despois do incendio, como as que se dan en Galicia. Se miramos a área de distribución dos piñeiros, vemos que foi diminuíndo co paso dos anos. Considerala pirófita, unha crenza moi estendida, é ridículo” sentenzas Resco, aínda que matiza que “a escala de folla, hai algunhas especies máis inflamables que outras, algo que se está documentado entre especies. Aínda que unha cousa é que esa situación déase nos laboratorios e outra que se produza nos incendios e poida afectar a escala de paisaxe. Hai factores máis importantes na propagación dun incendio que o tipo de árbore”.

Do mesmo xeito, tamén fala da relación dos eucaliptos cos incendios en Galicia, algo que a súa experiencia axudoulle a desmitificar. “Non é tanto un problema da propia especie senón da estrutura do bosque, do coidado que poida estar ou da carga de combustible que poida ter. Eu estiven tres anos traballando en Sídney e as historias que se contan dos volátiles que ten o eucalipto e cousas así son cuestións que a xente que traballa en incendios en Australia nin sequera exponse, porque teñen en conta outros factores”. “O feito de que unha especie veña de fóra non fai que sexa máis inflamable. Non hai evidencias científicas que proben iso. Se cremos que o que máis se queima son os piñeiros e os eucaliptos é simplemente porque é o que máis hai” conclúe Resco.

En canto ao futuro ecolóxico, enfrontámonos a un problema de difícil solución: o chamado ‘esgotamento por rebrote’. Rubén Díaz, tamén membro da investigación, explica que este factor pode supoñer un grave problema ecolóxico a curto prazo. “Hai especies, como os Quercus, que teñen a capacidade de resistir aos incendios e rebrotar. Pero esta vantaxe pode verse comprometida se se viron sometidas a situacións difíciles, como en caso de lumes recorrentes” indica o investigador da UNED. “Estas ‘condicións estresantes’ fan que as árbores, ou plantas, non poidan rexenerarse despois dun lume, limitando a capacidade dunha comunidade de sobrepoñerse a un incendio. Polo momento descoñecemos cales son os mecanismos que utilizan as plantas, como afecta a diferentes especies ou se o cambio climático pode incrementar o risco de deforestación por esta causa. Con todo, sabemos que hai un risco de que sexa un problema” advirte Díaz, aínda que tamén puntualiza que é unha situación que polo momento “non sería tan relevante na zona atlántica”, aínda que de continuar encadeando períodos de seca e incendios se podería causar o efecto de ‘esgotamento por rebrote’ que se dá nos bosques mediterráneos.

A terra deunos xa os primeiros avisos de que o camiño que tomamos condúcenos a un futuro negro como o carbón. Só cando nos concienciemos de que unicamente temos un planeta, poderemos ser capaces de actuar de forma efectiva contra o cambio climático, contra os incendios e contra os incendiarios. Quizá o problema é que nos falta cultura para asumir que un incendio non é “un máis” ou “un de tantos”, senón un bosque menos e un futuro menos alentador. Estamos aínda a tempo de renacer das nosas cinzas. Porque de seguir así lograremos acabar cos incendios, pero só cando xa non haxa nada que queimar.