​A anunciada morte do castelán

Voces airadas e rabiosas claman porque a nova lei orgánica da educación (e xa van 7 distintas desde a Transición Democrática), non inclúa no texto lexislativo que a lingua castelá sexa a vehicular educativa en toda España. Para as posicións máis alarmistas iso supoñería a morte anunciada da lingua de Cervantes na propia pel de touro. É dicir, o inicio dun proceso irreversible cara á desaparición do español e ata do mesmo concepto de hispanidade.

O sofisma da argumentación é que o catalán, o vasco ou o galego tamén son linguas españolas. Non se trataría pois dun escenario de suma cero, no que a perda duns equivale á ganancia dos outros. Ben certo é que a Constitución de 1978 establece ao castelán como lingua española oficial do Estado (art. 3.1). Non o é menos que en seis das Comunidades Autónomas outras linguas son recoñecidas como cooficiais. Así o acordamos como piar constitucional da nosa convivencia democrática de hoxe.

Convén lembrar que, como ben expoñía recentemente Francisco Imbernón con relación ao caso de Cataluña, tras 37 anos de inmersión lingüística, non hai ninguén no Principado Cataluña que non saiba e domine o castelán. Lémbrese que segundo di a propia lei (LAC) catalá de 2009: “todos os nenos de Catalunya, calquera que sexa a súa lingua habitual ao iniciar o ensino, deben poder utilizar normal e correctamente o catalán e o castelán ao final dos seus estudos básicos”.

Non cabe a menor dúbida da importancia que o castelán xoga na identidade nacional da inmensa maioría dos cidadáns. Os 47 millóns de españois témolo como lingua oficial. Pero na cuarta parte dos territorios que conforman o país atópanse tamén as linguas españolas vernáculas locais: Catalá (Catalunya-Cataluña, València-Valencia, Illes Balears-Illas Baleares, Franxa de Aragón – Franxa de Ponent); Galego (Galiza-Galicia); e Eúscaro (Euskadi-País Vasco, Nafarroa-Navarra).

Máis aló da súa consideración como linguas vernáculas cooficiais existen outros dialectos que mostran a gran diversidade interna en España. Ademais da variedade lingüística do romaní falado polo pobo xitano, poden mencionarse os seguintes. aragonés, leonés, bable, andaluz, canario, estremeño, murciano e aqueles que proveñen do árabe.

O máis certo e máis verdadeiro sobre o tema da lingua é que está –e seguirao estando-- altamente politizado e seguirá utilizándose como arma arreboladiza na pugna electoral polas poltronas. E é que é o único marcador cultural diverso en chan ibérico, ou feito diferencial como reclaman partidos rexionalistas e nacionalistas. A diferenza doutros países de composición plural, e segundo o teorizado por Fredrik Barth, os outros marcadores culturais máis intratables no desenvolvemento da relacións de convivencia democrática non son aplicables directamente ao caso español (raza ou relixión, poñamos por caso, como ilustrou dramaticamente o caso da ex Iugoslavia). As aspiracións políticas das Comunidades Autónomas articúlanse fundamentalmente ao redor das interpretacións históricas propias, e son potenciadas lexitimamente se existen linguas vernáculas diferentes ao castelán.

Pero os españois non están marcados a lume polo seu lugar de orixe ou residencia. En realidade, calquera persoa nada en calquera recuncho de España pode asumir a lingua vernácula e identificarse co territorio de adopción a pesar da súa orixe familiar ou os seus antecedentes ancestrais.

Resultará entón que o castelán vai camiño dunha lenta agonía pola súa menor incidencia internacional. É así?

Internacionalmente o Spanish (como é coñecido no resto do mundo) é a lingua nativa máis falada en todo o mundo. Segundo datos compilados para unha presentación que realicei en Lafayette College (Pennsylvania) fai un par de anos, eran 406 millóns os nativos castellanoparlantes, en contraste cos 335 millóns de angloparlantes. Naturalmente se se ten en conta a quen ten o English como como primeira ou segunda lingua de uso as cifras cambiaban substancialmente: 1.500 millóns (English) por 560 (Spanish). Convén non confundir os anteriores datos co número de quen utiliza linguas suprarregionales, segundo a clasificación dos lingüistas (basicamente dentro dun mesmo país). O caso do chinés Mandarín destaca cun número total de 1.345 millóns.

Así, pois, tampouco parece que castelán poida albiscar un ocaso ineluctable no mundo despois da aprobación da Lomloe.

Certamente tanto o castelán como o inglés son linguas vehiculares universais. Por fortuna son lexión os mozos que aprenderon o uso da lingua de Chaucer, ben sexa pola súa utilidade na xerga que asolaga as comunicacións telemáticas hoxe en día, ou como recurso para as súas futuras expectativas profesionais. A miña propia educación vehicular de posgrao no Reino Unido (mercé a unha bolsa do Ministerio de Educación concedida hai 40 anos) facilitoume desde entón redactar e publicar un maior número de textos académicos en inglés que na miña lingua nai.

Mal que lles pese, ben farían os nosos políticos, incluso aqueles máis novos que desprezan os acordos constitucionais de 1978, en reivindicar con gratitude e orgullo a boa saúde das nosas linguas españolas. E non só a do noso enxeñoso cabaleiro andante Alonso Quijano.