Montes veciñais, un gran pedazo de historia

I. Caracterización

Os montes veciñais en man común (MVMC) son unha propiedade privada colectiva de natureza xermánica, caracterizada porque a propiedade vai ligada á condición de pertencer a agrupacións veciñais na súa calidade de grupos sociais, e non como entidades administrativas. Son administrados pola comunidade propietaria, conformada polo grupo comunitario que en cada momento os habitan.

Este tipo de propiedade está suxeita ás limitacións de indivisibilidade, inalienabilidade, imprescriptibilidade e inembargabilidade, e non está obrigada a contribución algunha de base territorial nin á cota empresarial da Seguridade Social. Declárase en virtude de sentenza firme ditada pola xurisdición ordinaria ou por ser obxecto de clasificación polos xurados provinciais.

O carácter incidental dos MVMC é unha característica 'per se', manter desde sempre, xa que a súa orixe radica nun feito estraño á vontade da comunidade, o momento da súa constitución como tal MVMC é indeterminado, desde sempre existiu este tipo de titularidade, mesmo con anterioridade ao seu recoñecemento xurídico como tal. En consecuencia estes montes nin se constitúen nin se extinguen de forma voluntaria.

Nos MVMC perpetúase unha peculiar organización colectiva na que prevalece o principio consuetudinario, que se mantivo desde tempos inmemoriais pola vontade duns veciños a través dun uso reiterado do territorio, no que os usos e o costume vertebran os aproveitamentos do monte.

Para adquirir a condición de comuneiro requírese ser persoa titular dunha unidade económica, produtiva ou de consumo, con casa aberta, residencia habitual e que tradicionalmente estivese adscrita ao aproveitamento do monte. En canto ao requisito de residencia habitual, para adquirir a condición de comuneiro non se pode esixir en ningún caso que esta sexa superior ao ano, pero devandita condición pérdese se se ausenta máis de 2 meses en cada ano natural salvo causa xustificada.

II. Cronoloxía normativa que afecta aos MVMC

A primeira referencia normativa aos montes veciñais (MV) pódese atopar na Real Orde de 22 de maio de 1848, que no seu artigo 1 indica: "A lexislación administrativa vixente non recoñece a diferenza que se pretende establecer entre os montes do común dos pobos e os do común de veciños". Esta Real Orde equipara os montes comunais cos veciñais.

Ten que pasar un século para o recoñecemento legal dos MV, que se desenvolveu na Lei de 8 de xuño de 1957, sobre nova Lei de Montes e no Decreto 485/1962, de 22 de febreiro, polo que se aproba o Regulamento de Montes. Esta normativa vincula directamente os MV cos concellos, os cales regulan o goce dos seus aproveitamentos.

Esta vinculación recóllese tamén nos artigos 88 e 89 da Lei 147/1963, de 2 de decembro, sobre Compilación do Dereito Civil Especial de Galicia. En particular, o artigo 89 recolle, por unha banda, que o aproveitamento será preferentemente en común e que os veciños recibirán unha xusta participación do mesmo, doutra banda, que os MV son indivisibles, inalienables, imprescritibles e inembargables.

A primeira normativa con referencia expresa aos MVMC é a Lei 52/1968, de 27 de xullo, sobre montes veciñais en man común, e o Decreto 569/1970, de 26 de febreiro, polo que se aproba o Regulamento de Montes Veciñais en Man Común. Establecen a indivisibilidade, a inalienabilidade, a imprescriptibilidade e a inembargabilidade dos MVMC, así como a personalidade xurídica da comunidade para o cumprimento dos seus fins e unha inxerencia da Autoridade Municipal, como son os labores de inspección a iniciativa propia ou a aprobación ou rexeitamento das súas ordenanzas.

Actualmente, os MVMC están regulados no Estado pola Lei 55/1980, de 11 de novembro, de montes veciñais en man común (LMVMC) e na Comunidade Autónoma de Galicia (CAG) pola Lei 13/1989, de 10 de outubro, de montes veciñais en man común (LMVMCG), e polo Decreto 260/1992, de 4 de setembro, polo que se aproba o regulamento para a execución da Lei 13/1989, de 10 de outubro, de montes veciñais en man común (RMVMCG).

A LMVMC introduce novidades importantes, entre as que cabe sinalar:

- Fixa a natureza privada de devanditos montes e suprime a intervención municipal.

- A titularidade dominical corresponde, sen asignación de cotas, aos veciños integrantes en cada momento do grupo comunitario de que se trate.

- As comunidades de montes veciñais en man común (CMVMC) carecen de personalidade xurídica, pero teñen plena capacidade xurídica para o cumprimento dos seus fins e a defensa dos seus dereitos.

Por último, o Estatuto de Autonomía de Galicia establece no seu artigo 27.11, de maneira inequívoca, que corresponde á CAG a competencia exclusiva en materia de réxime xurídico dos MVMC.

III. Lexislación específica que se aplica aos MVMC na CAG

Como xa se comentou anteriormente, a lexislación específica que se aplica aos MVMC na CAG é a LMVMCG e o RMVMCG, así como a Lei 2/2006, de 14 de xuño, de dereito civil de Galicia (LDCG).

Actualmente unha das debilidades máis destacadas que teñen os montes galegos é determinar a titularidade da propiedade forestal privada. Para os MVMC a súa lexislación específica establece que o seu deslinde e marcado realizarao de forma gratuíta a consellería competente en materia de montes (artigo 11.4 LMVMCG e artigo 59 LDCG).

Cabe sinalar que os MVMC, complementariamente a uso forestal, poden acordar con fins gandeiros ou agrícolas a cesión temporal de parte do monte para o seu aproveitamento de forma individual a título oneroso ou gratuíto (artigo 22.1 LMVMCG).

Para potenciar a xestión activa dos MVMC, a consellería competente en materia de montes dá aos MVMC carácter preferente nas súas actuacións de fomento e mellora do monte, na prevención e defensa contra os incendios forestais e na concesión de axudas económicas para estas finalidades (artigo 25 LMVMCG).

A Lei 7/2012, de 28 de xuño, de montes de Galicia (LMG) regula a adquisición de terreos polas CMVMC (artigo 57) e establece as cotas de reinvestimento en mellora e protección forestal do MVMC (artigo 125).

IV. Titularidade Forestal en España versus Portugal

No Estado español os montes, por razón da súa titularidade, poden ser públicos ou privados. Os montes públicos poden ser 'demaniales', entre os que se atopan os comunais, ou patrimoniais. Os montes privados poden ser de propiedade individual ou colectiva, entre os que se atopan os MVMC.

En Portugal recoñécese unha terceira figura: a cooperativa e social, tal e como se recolle no artigo 82 (“Sectores de propiedade dos medios de produción”) da Constitución portuguesa, que garante a coexistencia de tres sectores de propiedade dos medios de produción: o público, o privado e o cooperativo e social. O sector privado está constituído por aqueles que a súa propiedade pertence a persoas singulares ou colectivas privadas. O sector cooperativo e social comprende entre outros aos medios de produción comunitarios, posuídos e xestionados por comunidades locais, é dicir, aos baldíos.

En consecuencia, os MVMC son unha propiedade privada colectiva e os baldíos son uns bens comunitarios posuídos e xestionados polas asembleas de “compartes”.

V. Estrutura organizativa dos MVMC e requisitos para a súa xestión na CAG

A CMVMC reúnese en asemblea xeral (AG) e o seu órgano de representación é a xunta reitora (XR), cuxo presidente ten a representación legal da comunidade (artigos 14 e 15 LMVMCG). A CMVMC está obrigada a levar os seguintes libros: libro de rexistro, cos nomes de todos os veciños comuneiros, domicilio e data de inscrición; libro de actas, recolle os acordos tomados nas sesións levadas a cabo pola CMVMC e no que consta a suficiencia do quórum de asistencia esixida legal ou estatutariamente, así como as maiorías polas que se adoptan os acordos; e os libros de contas (artigo 38 RMVMCG).

A lexitimación da CMVMC require, entre outros, a necesaria aprobación dos seus estatutos, a celebración de asembleas de comuneiros, a constitución da XR e a presentación do balanzo de gastos e ingresos. Estes requisitos permiten ás administracións forestais contabilizar o número de CMVMC que se atopan en situación administrativa activa.

A Consellería do Medio Rural creou o Rexistro Xeral de MVMC en virtude do artigo 26. LMVMG. É de carácter público, mantén unha relación actualizada dos MVMC e da súa situación estatutaria, así como dos actos de disposición (cesión, expropiación forzosa, ocupación e servidumes, dereitos de superficie, permutas, arrendamentos). Os actos de disposición esixen informe favorable da Administración forestal (título II “Actos de disposición” RMVMCG), o que leva unha limitación das facultades dominicais inherentes á titularidade dos MVMC.