Frondosas en Galicia: Cal é o seu estado?

Na actualidade segundo os criterios da FAO, a superficie de bosques de frondosas existente en Galicia estímase nunhas 170.000 ha. Aínda que o avance do IFCG (2023) indica a presenza de 572.995 debe arboledo de frondosas. A FAO considera como bosque as superficies continuas superiores ás 0,5 ha; en Galicia o 56 % das parcelas catastrais cubertas por arboledo de frondosas teñen unha superficie inferior ás 0,5 ha, segundo a información elaborada pola Escola de Enxeñaría Forestal de Pontevedra ao aplicar imaxes en formato ráster, con píxeles de 10 x 10 m, inferiores ás empregadas polo MFE que son parcelas de 1 ha. 

É característico que moitas destas masas quedaron recluídas en lugares con dificultade para outros usos agrogandeiros. Moitas especies, como os carballos, se trasmocharon periodicamente para a obtención de leñas, e para a construción rural e o mercado de madeira (travesas do ferrocarril, industria naval...), extraer os mellores pés.

Os instrumentos de xestión forestal nas masas de frondosas en Galicia son practicamente inexistentes, polo que todo está por facer, propor e testar. Un primeiro dato relevante é que case o 20 % das subparcelas están en aparente abandono, e hai un 9 % de xestión orientada á protección/conservación.

Estas masas teñen uns desenvolvementos e portes deficientes e en consecuencia os seus produtos teñen unhas características inferiores co que se utilizarán como leñas. As formas selvícolas existentes son as de monte baixo e medio, que supoñen un proceso de selección xenética regresiva.

As avaliacións máis recentes de existencias realizáronse no marco de IFN4 (ano 2009), e son de 50 millóns de m3, dos que 22,8 procederían de carballais e 8,4 de rebollares, estes datos aparecen no documento de diagnóstico da revisión do Plan forestal de Galicia (Xunta de Galicia, 2018). Estas son esenciais para deseñar uns obxectivos co fin de obter unha taxa de aproveitamento que asegure a sustentabilidade do recurso. Estímase un crecemento de 2 M m3 anuais, e a taxa de aproveitamento está ao redor do 15 %, moi lonxe do 70 % habitual noutros países europeos, co que é un recurso pouco comenenciudo e as súas existencias están a aumentar.

Segundo o sistema de indicadores da administración forestal, creado en aplicación do art. 103 da Lei 7/2012, de 28 de xuño, de montes de Galicia, no ano 2024 as curtas de frondosas en terreos de xestión privada ascenderon a 274.640 m³ (tendo en conta tanto caducifolias como perennifolias, pero excluíndo o eucalipto), fronte aos 3,4 M de piñeiro (1,7 pinaster, 1,6 radiata e 0,1 sylvestris) e os 5,2 M de eucalipto (2,4 glóbulus e 2,8 nitens), é dicir, dun total de 9,39 M m³, os aproveitamentos de frondosas supoñen un 2,92 % do total de curtas. Por especies, 150.000 m3 son de carballo, 35.000 de bidueiro e 30.000 de castiñeiro.

Nas curtas en montes de xestión pública (281.900 m³ en total en 2024), a proporción de frondosas é practicamente inexistente (2.310 m³), o 0,82 %, consecuencia do tipo de contrato que teñen baseados por unha banda para os convenios na Lei 5/1977, de 4 de xaneiro, de Fomento de Produción Forestal e o seu regulamento aprobado polo Real Decreto 1279/1978, de 2 de maio, polo que se aproba o Regulamento para a aplicación da Lei 5/1977, de 4 de xaneiro, de Fomento de Produción Forestal e os consorcios na Lei de 10 de marzo de 1941 sobre o Patrimonio Forestal do Estado. A premisa destes contratos é a produción de madeira.

A porcentaxe máis alta de aproveitamento son as leñas, que se lle asigna a algo máis dun 40 % das subparcelas, moitas veces de maneira combinada coa obtención de madeira de serra. Este feito redunda no interese de esquemas de xestión que combinen a produción a curto prazo de leñas e de madeira de serra a máis longo prazo (modelos QR2 e QP1). É indicativo a obtención de madeira de calidade en frondosas autóctonas, cando menos en boas estacións (modelos PA1, PFMV e SEF).

En canto a prezos orientativos tense:

O piñeiro para serra entre 47-52 € m-3. Para chapa chega aos 110 € m-3

O eucalipto para serra entre 42-46 € m-3. Para chapa entre 76-89 € m-3

Castiñeiro segundo usos entre 80-120 € m-3.

O carballo para serra segundo usos entre 48-85 € m-3. Para leña entre 31-42 € m-3, en quendas de 35 anos.

A orixe predominante das formacións é natural, o que resulta esperable para especies de frondosas autóctonas. Tan só un 13 % das parcelas consideráronse como de orixe artificial por semente ou plantación.

En canto á distribución das clases naturais de idade, predominan as formacións de alto fuste, sobre as que se poderían realizar aproveitamentos leñosos. As formacións de monte bravo e de latizal baixo son tamén susceptibles de tratamentos silvícolas de mellora. A representación máis restrinxida é a de repoboado.

En canto á forma principal de masa, a estrutura irregular é a máis representada, cunha porcentaxe practicamente o dobre que a estrutura semirregular, caracterizada pola presenza de dúas clases de idade diferentes. A estrutura coetánea está moi pouco representada e vén coincidir basicamente coas subparcelas de orixe artificial.

Segundo o Plan director da Rede Natura 2000 en Galicia (PD RN2000), conformada por 16 ZEPA e 59 ZEC, a superficie de masas de frondosas autóctonas representada na rede é de 49.000 ha, pois nas ZEC e ZEPA existen superficies cubertas con frondosas que se consideraron como hábitats de bosque. Dos traballos do IFCN, a superficie de frondosas autóctonas incluída na Rede Natura 2000, tanto nas ZEC como nas ZEPA, supoñen 95.900 ha. A Rede Natura 2000 de Galicia está ocupada un 24,6 % de superficie con formacións arbóreas de frondosas autóctonas, debido a que a superficie total é de 389.736 ha (datos da Xunta de Galicia), ao a ver 86.000 debe ZEPA incluída nos ZEC (superficie total de 374.558 ha), co que só hai 15.178 ha exclusivamente en ZEPA en Rede Natura. Nesta situación a súa xestión presenta maiores condicionantes, xa que convén manter unha dinámica natural dos propios ecosistemas.

Diagnóstico preliminar e obxectivos iniciais.

Factores dinamizadores:

Alto apego social deste tipo de foresta como especies arbóreas de alto valor histórico e cultural en Galicia, recuperándoas para diferentes usos sobre unha xestión sostible e multifuncional (produtivos, sociais, medioambientais e culturais).

Percepción social da contribución das frondosas desde o punto de vista paisaxístico, en particular as paisaxes en mosaico e devasa coas plantacións de frondosas autóctonas, segundo reflícteo a Lei 2/2024, de 7 de novembro, de promoción dos beneficios sociais e económicos dos proxectos que utilizan os recursos naturais de Galicia.

Importancia da aprobación dunha Lei como instrumento xurídico sobre o desenvolvemento das AFGC, co que se aumentaría a superficie dos bosques de frondosas segundo as consideracións sobre os mesmos que ten a FAO.

Creación dun banco de terras público no que se dea prioridade á adquisición de superficies de frondosas.

Factores limitantes:

Estrutura e organización da propiedade con escasa presenza da pública e a privada cunha alta porcentaxe de propiedade descoñecida.

Os datos proporcionados, polo documento de diagnóstico do monte e o sector forestal galego da 1ª Revisión do Plan Forestal de Galicia sinala que un total de 1,28 M de ha, que supoñen case a totalidade (98,2%) do monte privado particular de Galicia, son clasificados como de propiedade descoñecida ou dubidosa, que representan máis do 63% da superficie forestal galega. O coñecemento da propiedade limítase aos montes públicos e parte da propiedade privada colectiva, isto é, os MVMC. A mellora do seu coñecemento debe ser un alicerce para a política forestal galega nos próximos anos, e débese crear un catastro propio así como un rexistro administrativo da propiedade forestal.

O incremento da superficie pública basearíase na adquisición de:

Montes en espazos naturais protexidos (ENP) e incluídos na RN 2000.

Montes declarados protectores.

Parcelas ou montes situados ou lindeiros con monte público.

Demanda de impulso na cultura cooperativizante en Galicia, que repercuta en iniciativas de xestión forestal conxunta das súas superficies forestais, a través das cooperativas de explotación comunitaria da terra.

Necesidade de introducir medidas fiscais que favorezan as plantacións de frondosas especialmente con fins madeireiros e os tratamentos silvícolas co fin de producir madeiras de alta calidade, considerando o elevado prazo temporal para obter rendementos económicos.

Factores limitantes que poden acabar sendo dinamizadores

O Plan Galego de Valorización Sostible dá Madeira de Frondosas Caducifolias estimaba unhas 500.000 ha con presenza de frondosas nos montes galegos, ben sexa en masas puras ou mesturados, ou en superficies forestais mixtas con presenza maioritaria doutras especies, como piñeiro ou eucalipto, impulsado desde o CIS-Madeira e o XERA (Campo Galego 28.12.2022)

Na estratexia para o fomento da xestión activa das masas de frondosas, a superficie de frondosas que se considera son 619.000 ha, segundo Primeiros resultados do IFNG. Estimación de Superficies a partir do mapa forestal de media resolución 2.06.2023. Santiago de Compostela.

E nos IFN son:

A reorientación de moitas das formacións cara á produción de madeira de serra, aproveitando tamén a posibilidade de comercializar leñas, é unha oportunidade relevante.

É conveniente que nas fases de monte bravo e de latizal baixo as formacións de frondosas sexan suficientemente densas para asegurar unha base de selección mínima e unha idónea poda natural.

Resulta necesario crear mercados transparentes da madeira de frondosas autóctonas, impulsados ou amparados pola Administración, que podería impulsar coa creación do Rexistro dos tasadores-cubicadores de madeira.

Obxectivos iniciais:

Promover a posta en valor das formacións de frondosas autóctonas.

Incrementar a superficie actual dos bosques de frondosas autóctonas sinergiándolos cos CTGP, procurando a conservación e mellora da biodiversidade no monte galego.

Substituír as especies foráneas intercaladas nas masas de frondosas autóctonas ou presentes nas franxas de uso exclusivo de frondosas para crear formacións pluriespecíficas.

Promover a conservación da biodiversidade en montes produtivos de frondosas, respectando os seus hábitats coa produción de madeira de alto valor e nas plantacións con xestión intensiva fomentando o emprego de frondosas autóctonas.

Establecer unhas directrices de ordenación e xestión forestal sostible para a conservación activa de espazos forestais protexidos.

Revalorizar o rexistro de masas consolidadas de frondosas autóctonas, dinamizándoo dada a escasa superficie actualmente rexistrada.

Desenvolver o proxecto autonómico para a valorización sostible das masas de frondosas de Galicia.

Desenvolver Inventario de formacións forestais de especial interese natural, singulares, ou relictas, que correspondan a frondosas autóctonas.