Así conceptualizaba sintéticamente o meu malogrado colega Alfred Stepan ao federalismo: self-rule and shared rule. En España, país de textura federal, o federalismo entendeuse e reclamouse maiormente con relación ao primeiro dos seus principios. Federalismo entendeuse –e séguese entendendo-- como unha derivada a alargar a capacidade de decisión política por parte das rexións ou nacións minoritarias. En ocasións os nacionalistas secesionistas abrazárono tácticamente como unha pasaxe facía a soberanía e a constitución dun novo estado.

Federalismo

Pola súa banda, os federalistas estatalistas puxeron espuriamente a énfase, non xa na co-gobernación senón na construción dunhas estadas institucionais aparentemente descentralizado, pero politicamente subordinado ao centro. Ben ilustra tal posición o título ‘España, por unha Estado federal’, un libro redactado por un grupo de prestixiosos xuristas que asinaba co pseudónimo Javier de Burgos. Supostamente tratábase dunha alegación federalista na cal se reivindicaba –aínda implicitamente-- a figura do afrancesado creador da división territorial provincial en 1833, a semellanza dos départements franceses. E é que os cohibidos afrancesados españois do século XIX pretendían importar un modelo de ‘éxito’ no país veciño, pero altamente disfuncional na España plural de entón e de agora.

A decisión tomada respecto a a desescalada territorial dos efectos da pandemia do Covid 19 cabe cualificala de histórica e de altamente prometedora para profundar en ambos os principios de autogoberno e goberno compartido. É certo que foi posible nunhas circunstancias moi excepcionais que seguramente temperaron aquelas tendencias centrifugadoras de separatistas, do mesmo xeito que as centralizadoras de jacobinos desde a administración central. Pero frutificou nun acordo xeral de implementación dunha política pública crucial para loitar contra o maligno do Coronavirus. O fin xustificou sobradamente os medios empregados.

Quizá houbo outra ocasión histórica na que, espontaneamente, os pobos de España uníronse a sangue e lume para loitar e expulsar o común inimigo exterior, como foron as tropas de ocupación napoleónicas durante a Guerra da Independencia (1808-12). Os territorios hispanos actuaron entón disgregados pero unidos no obxectivo común de liberación. A coordinación entre as distintas xuntas territoriais supuxo de facto unha actuación baixo pautas federais. Lémbrese que, por aquel entón, as denominadas provincias elixiron dous representantes para formar parte dunha Xunta Central, unidade suprema de gobernación do reino. Á marxe das funcións de ámbito xeral (dirección da guerra, relacións exteriores e coloniais, e servizos de carácter xeral), o resto da administración era responsabilidade ‘rexional’.

Coa caída do bonapartismo, o indesexable Desexado Fernando VII inaugurou as prácticas de bandazos entre os partidarios do Antigo Réxime. Unha vez máis o destino tragicómico tan presente na nosa historia asistiu á frustración de comprobar como un monarca inepto e antipatriota frustraba as esperanzas de cooperación horizontal que se implementaron en maneira natural por todos os pobos de España no seu nome (!), pero sobre todo como expresión común de rexeitamento á dominación dos ‘liberadores’ napoleónicos.

Sirvan as dúas breves referencias históricas de comportamentos netamente federalistas no noso país, para reclamar a súa normalización na práctica do noso futuro político. Cuán longo mo fiais, diría o Burlador de Tirso de Molina, asistindo como asistimos nos últimos tempos ao teimudo intento de secesión por parte dos separatistas cataláns. Teimosía dunha minoría maioritaria que non ten visos de ceder no seu ‘programa máximo’ nun futuro próximo. Non se esqueza que o intento de impoñer a secesión pola violencia política auspiciado por ETA e os seus adláteres, neutralizouse hai poucos anos, aínda que seguramente segue vivindo no odio contra España que alimentan algúns apóstolos da irredenta Euskal Herria hispano-francesa.

O centralismo español, pola súa banda, ben podería adaptarse ao programa da democracia federal en España. En concreto, sería útil o seu compromiso de articular unha reforma constitucional que federalizase definitivamente o Senado e que auspiciase a subsidiariedad territorial e a rendición de contas democrática, principios guía do proceso de Europeización en curso. Por encima de calquera outra consideración, o obxectivo final de tales propostas sería o de empoderar aos territorios constituíntes da España plural. Facilitaríase, así, máis poder para a (co) gobernanza multinivel e maior incorporación política multilateral para evitar a centrifugación anómica dos territorios de España. A convivencia política no noso país segue condicionada pola superación dun centralismo acaparador, débil e historicamente violento. Unha realidade túzara e irresuelta.

As boas noticias son que a desescalada propiciou unha resposta autenticamente federal nun país case sempre insatisfeito cos poderes públicos e os seus representantes institucionais. Na variada configuración dos estados federais, onde vive un 40% da poboación mundial, o principio común a todos eles é o de facer compatible unidade e diversidade mediante o pacto político. Foedus en latín alude precisamente a iso: pacto. Non vaian crerse Vdes. que as prácticas federais son como a’ man de santo’ que todo o remedia. Especialmente nun país como o noso onde as singularidades subestatales constitúen un poderoso elemento de identidade e mobilización política. Pero si provén a aspiración ao ‘pacto’ como superador de diferenzas e optimizador de políticas públicas que xeren confianza e benestar para o conxunto da cidadanía. Desde esa perspectiva, benvida sexa a desescalada. Vade retro virus asasino….