Escapistas sociais

Corresponde o muermo a un estado existencial proscrito nas nosas sociedades de felicidade compulsiva. Se non es feliz, mellor morre. A construción dun mundo propio en continua excitación vital é alfa e omega para a filosofía de vida de moitas xentes. Quen non a conseguen áchanse sometidos a unha frustración domeñada mediante o escapismo, a miúdo farmacolóxico. Nos últimos anos, o consumo de antidepresivos e ansiolíticos en España creceu de forma exponencial. Con todo tales usos palidecen se se lles compara coa praga que se estende en Estados Unidos co rampante consumo de analxésicos e opiáceos.

A non poucos frustrados ‘perdedores’ estadounidenses --nunha sociedade de winners and losers-- o consolo de abarrotarse coas drogas médicas bástalles para pasar os días e as horas. En 2016, o economista da Universidade de Princeton, Alan Krueger, publicou datos sorprendentes respecto ao uso de analxésicos no país norteamericano. Segundo as súas investigacións, case a metade dos homes de entre 25 e 54 anos que non eran activos laboralmente tomaban medicamentos diariamente para aliviar a dor (ou a percepción do mesmo). Dous terzos deles facíano con prescrición médica.

A prestixiosa Brookings Institution emitiu un informe sobre a epidemia dos opiáceos no que se sinalaba ao consumo de opiáceos como factor decisivo na redución da poboación activa laboral masculina, a cal descendera en setembro de 2015 ao mínimo do 62% do total da poboación varonil. O propio Consello de Asesores Económicos da Casa Branca publicou outro inquietante informe no estimaba unhas perdas de case o 3% do PIB estadounidense en 2015, a consecuencia do abuso das drogas. Tomábase en conta non só o incremento do gasto médico e a cantidade de horas non traballadas pola adicción farmacopea, senón tamén polas mortes producidas por sobredoses. O custo supoñía medio billón (millón de millóns) de dólares, cifra non moi afastada á metade do PIB de España.

Apunta a miña admirada colega Helena Béjar, ensaísta e profesora de socioloxía na Universidade Complutense de Madrid, que a nosa sociedade individualizada ha estimulado modos e convencións zombis, eliminando vellas certezas como as provistas polo matrimonio e a familia, aínda en profunda transformación, as cales contrarrestan con desigual fortuna o caos normativo da modernidade líquida. “Fóra delas é o deserto emocional e sexual, a soidade, a depresión e o abismo do suicidio. Dentro, o colchón económico en tempos de crises, o salvavidas afectivo, a enerxía emocional que nos dan os outros e que nos mantén como seres vinculados”, escribe a autora de Felicidade: a salvación moderna.

Como seres sociais, os humanos contan cos demais para procurarse felicidade e benestar. Ou xa non é así? Segundo as proclamas do individualismo posesivo cada cal é único propietario das súas destrezas e capacidades, e diso non debe gran cousa ás súas congéneres. Os individuos asociales son alérxicos ao Estado do Benestar, e só aceptan unha versión residual do mesmo con mínimo custo e máximo beneficio para eles. Preténdese alcanzar unha autonomía individualizada que non necesita imperativamente do próximo. A mundialización económica e a difusión do modelo neoliberal de globalización anglo-norteamericana reduce a unha cuestión puramente de gustos a forxa de identidades individuais autosuficientes, orfas do esforzo común cidadán e do amparo das institucións públicas.

Así, os riscos inherentes á vida social deben ser cubertos, en primeira instancia, polos propios individuos. Segundo palabras de Margaret Thatcher, “…existen individuos, homes e mulleres, e existen familias. E ningún goberno pode facer nada se non é a través das persoas, e as persoas han de ocuparse, ante todo, delas mesmas. O noso deber consiste en ocuparnos de nós mesmos, e [só] despois de ocuparnos do noso próximo”. A sociedade queda reducida, pois, á sociedade de mercado. Se seica, e no canto dunha militancia de hostilidade cara ao colectivo social, prefírese unha posición de autosuficiencia en clave persoal cunha evitación de obrigacións sociais, as cales si predominan --por paradoxal que pode parecer-- en sociedades individualistas, como as nórdicas, pero cunha alta interiorización persoal dos deberes para cos outros.

Neste tipo contraposto de individualismo social os cidadáns emprazan vicariamente ás institucións estatais do benestar para ocuparse de quen necesita axuda, eludindo quizá unha implicación persoal directa. Pero o alto grao de confianza mutua e capital social das sociedades escandinavas fai posible unha gran solidariedade institucional nunha ‘sociedade de individuos’ dispostos a sufragar xenerosamente cos seus impostos alta prestacións e servizos sociais. Ditas sociedades non están, está claro, exentas de críticas. Para os amantes da novela negra recoméndolles vivamente a lectura das soadas intrigas de Maj Sjöwall e Per Wahlöö, redactadas entre 1965 e 1975, durante a época que se coñeceu como Idade de Ouro do benestar social. Máis aló da urdimbre policiaca desenvolta en cada unha das novelas, cóase --aínda subrepticiamente-- a mirada crítica dos autores denunciando que non todo era ‘ouro o que relucía’ na próspera e civilizada sociedade sueca dos anos 1960-70. A súa aceirada disección é de carácter moral respecto a a persistencia do desviacionismo criminal e de certa mentalidade de retraimiento individualista.

Non se confunda, emporiso, que facerse o ‘sueco’ e refuxiarse en opcións de proxectos individuais sexa unha etiqueta referida a muermos sociais, tediosos e aburridos. Ou a persoas que vexetan adormentadas polo efecto dos opiáceos ou outras drogas. As clasificacións dos países onde mellor se vive  no mundo insisten en posicionar nas súas primeiras posicións aos europeos do norte. Será por algo, ou se trata doutro escapismo esta vez estatístico?