A mutación constitucional do Tribunal Constitucional (1)

I. Tras corenta anos de constitucionalismo, a realidade do Tribunal Constitucional español (TC) veu a apartarse non pouco do esquema de 1978. Aínda que isto débese en gran parte a reformas legais, formais, e polo tanto formalmente non a unha ‘mutación’, o efecto xeral daquelas foi como o dunha mutación, que afectou precisamente ao intérprete da Constitución, e en último termo, a ela mesma.

Debo confesar que nunca me entusiasmaron os tribunais constitucionais. Pero se partimos do pragmatismo do xurista romano, e se temos presente cantas veces o mellor foi inimigo do bo, concluiremos que se algo funciona razoablemente, o mellor non é tentar que a realidade se adapte ás preferencias dos académicos —nin sequera cando o académico é un mesmo—, senón puírlle as súas imperfeccións. Se o TC alemán, chileno, ou outro, funciona razoablemente, e se non é realista supoñer que coa súa supresión arránxese o mundo, mantengámoslo e mellorémolo no posible. Á inversa: se o Tribunal Supremo (TS) norteamericano, ou outro —¿sen excluír ao español tal como estaba en 1978?—, non funciona demasiado mal, e responde á tradición xurídica e política do país, para que crear un TC?

Hoxe, a nosa dúbida é: podemos esperar que o TC español mantéñase dentro dunha imperfección razoable (ou sexa, só cos defectos previsibles nun TC) ou, pola contra, ao pasar certas liñas vermellas, xa non é realista esperar mellorías apreciables?

O gran cambio do TC español de 1978 a 2018 explícase ben observando tres eixos ou dimensións. Ningunha delas é o cambio no recurso de amparo. Tampouco o é a súa actual politización, innegable pero non radicalmente nova. Certamente, os partidos deron lugar a unha diminución no prestixio do TC. Xérase, tamén, un círculo vicioso, pois se un partido coloca a persoas moi politizadas ou fieis, o partido contrario tampouco quererá arriscarse a nomear a persoas independentes.

Primeira: pasamos dun TC máis ou menos como 'ortodoxo lexislador negativo' (con algo de xurisdicional, sobre todo, o recurso de amparo, mesmo tras a súa reforma) a un tribunal que agora é parco como lexislador negativo pero marcadamente xurisdicional (altamente politizado, diciamos, e é peor a politización dun órgano xurisdicional que a dun lexislador negativo). O texto constitucional marcaba, mesmo fisicamente, distánciaa TS/TC, lexislación negativa/xurisdición, e no terreo da segunda, consagraba inequivocamente a supremacía do Supremo: artigos 117.3 e 5, 123.1 (título VI, “Do Poder Xudicial”) 161.1 e 2 (tít. IX, “Do Tribunal Constitucional”). Engadamos que a Lei Orgánica (LOTC) reforzou ao TC intérprete supremo da Constitución (art. 1).

ORIXE

Certamente, o modelo orixinario —a propia idea dun TC— xa contiña xermes problemáticos, pois a propia Constitución pode tender a favorecer a invasión das restantes xurisdicións. A suma da súa supremacía —lóxica—, máis uns mandatos constitucionais amplos, de seu tenderá a expandir os dominios da xurisdición constitucional, mesmo sen os cambios na LOTC aquí mencionados. Folga dicir que isto non será así, ou en menor grao, se a Constitución é curta e concreta, se contén poucos valores, se a súa listaxe de dereitos é sobria e se o recurso de amparo non é monopolio do TC (así, Chile, Portugal e outros). Así que no caso español, ab initio era previsible un certo grao de conflitividade co TS, pero, en conxunto, en 1978 viamos o TC como unha importación avalada polo prestixio alemán, que daba pé para esperar algunha tormenta pero non a notable mutación actual. Hoxe, o TC é un tribunal xurisdicional cuxas sentenzas son títulos executivos, e que impón multas a persoas individuais (ata de 12.000 euros diarios, a uns líderes cataláns en 2017) e que se ocupa da execución das súas propias sentenzas. Neste punto foi clave a reforma da LOTC de 2015 (arts. 87 a 92), que, se non me equivoco, foi impulsada polo Goberno para combater o independentismo catalán, e por tanto máis política que xurídica desde a orixe. Sometida esa reforma a control de constitucionalidade polo mesmo TC que ía ser reformado, que así foi xuíz e parte, superouno, coa disidencia de só algúns maxistrados (STC 3-XI-2016; votos particulares de Asúa, Valdés e Xiol).

Artigo orixinal publicado en catalunyapress.es