Espolios, liserxia e grafitis para a fin dos tempos na Madanela

Onte perdinme en Internet. Metinme nun tobo, iso que os anglosaxóns chaman rabbit hole, unha coelleira.

Acompáñenme si poden vagar nesta canícula polas vías desa tobeira. Espérannos catro estacións-inscricións, que van da epigrafía romana até un angustioso graffiti contemporáneo.  

A primeira inscrición é coñecida hai tempo polos veciños e tamén polos arqueólogos. É unha estela romana que, deitada, forma parte do muro exterior dunha casa. 

Antes de reusar metálicos como portais, os galegos construímos pendellos con aras romanas. Espolios, dinlle en Arqueoloxía. Noutras palabras, o que non é teu e meu.

Espolios hainos por todo país. Ao fin e ao cabo, os galegos nunca fomos quen de pactar un relato propio, esa fábula que outros chaman historia nacional. Vivimos así indiferentes entre estelas e miliarios romanos  reacondicionados como bancos ou lareiras. Mire ben, se cadra a vostede acristianárono nunha pía que concibida como ofrenda a Trajano.

A estela que nos ocupa é un espolio modesto, pero o suficiente significativo para que Antonio Rodríguez Colmenero, se cadra a maior eminencia sobre a epigrafía de Gallaecia, lle fixera este esquema:

Os arqueólogos dubidan sobre que di. Parecer parece un epitafio, porque ese “BMF” é abreviatura de “B(ene) M(erenti) F(ecit)”. En latín ven sendo: “[Este monumento] fíxoo para [fulano] que ben o merecía”. 

O tal fulano que ben o merecía acostuma ser un finado, porque falar ben dos mortos sempre se nos deu mellor que falar ben dos vivos. Semella ser o caso da nosa estela, pois na última liña, onde soe ir a firma, hai unha F do revés, a miúdo identificador de filla ou femia.

Igual foi o cacique local Fulvius quen encargou o monumento para honrar ao seu padriño Iulius Lucius Baltus, recentemente finado e pai do novo xefe do consello provincial de aediles, Iosias Lucius Baltus.  

Vai ti saber. Sempre me fascinou o mpoito que pode inferir a Arqueoloxía a partir de tan poucos datos. Esa F do revés pode estar abreviando calquera outro nome. Igual foi o cacique local Fulvius quen encargou o monumento para honrar ao seu padriño Iulius Lucius Baltus, recentemente finado e pai do novo xefe do consello provincial de aediles, Iosias Lucius Baltus.  
 

O único claro é que no tempo dos romanos, na aldea había alguén con cartos abondo para pagar un canteiro e poder abondo para chantar e exhibir o penedo. 

Quen sería o tal cacique? Nun alarde de ignorancia, crin que unha Intelixencia Artificial podería superar ao profesor Colmenero e consulteille a Aeneas.

Google adestrou a Aeneas con milleiros de epigrafías do mundo romano. En teoría, abonda introducir o que se poda ler do texto para que explique orixe e que falta. Isto é o máis importante, pois os romanos tendían escribir en abreviaturas. Lacazáns? Que faría vostede se no canto de teclear tivese que labrar granito?

Para o meu pesar, Aeneas non reconstrúe epígrafes menores de 25 caracteres. A nosa estela anda nos 20. Aeneas só puido inferir que ven da Hispania Citerior sobre o ano 200. 

Parecía que chegara ao final da tobeira cun escaso botín pero no insomnio acordei que na aldea hai outro perpiaño gravado nas inmediacións da estela e con máis caracteres. 

Esta inscrición, chamémoslle a ‘pedra B’, non está na rúa. Está na parede interior dunha palleira, en ruínas hai relativamente pouco. Por iso algúns veciños non sabían dela e dubido que estea catalogada. En todo caso, dada a proximidade coa estela, o máis probable, pensei, é que sexa outra epigrafía latina. 

 Grok, Gemini e Chat GTP coincidiron en que lles termase do cubalibre. Foi no único que coincidiron. As tres respostas foron tres alucinacións.

Como da ‘Pedra B’ non hai esbozo algún, probei a subir a súa foto a tres IAs e preguntarlles se podían ler os caracteres. Grok, Gemini e Chat GTP coincidiron en que lles termase do cubalibre. Foi no único que coincidiron.

As tres respostas foron tres alucinacións. Para Chat GTP, a ‘Pedra B’ é unha estela na honra do portaestandarte la Legio VII Gemina. Para Gemini, o que morreu foi un cativo. Para Grok, non lembro que leria dun deus prerromano con varias letras A. Visto tal grao de fiabilidade, desta volta parecía que, ai!, desta vez si chegara ao fondo da tobeira.  

Con todo, nas longas noites da Internet estival sempre podemos probar un ramal máis, non si? Que pasa si subimos a foto da ‘Pedra B’ a Google Images? 

Bingo! A primeira coincidencia visual é unha ficha arqueolóxica da Inscrición de Quintá, parte dun catálogo patrimonial da veciña comarca da Alta Limia, co aval do Museo Arqueolóxico Provincial de Ourense.  Di que o gravado é medieval, non romano. Polo tanto, a culpa das tres alucinacións non foi das IAs, senón do escaso rigor de quen isto firma.

Foi tal a sorpresa que no meu desvelo pareceume escoitar a voz de Iker Jiménez preguntando: “Serendipia, ou algo máis?”. 

A ficha da Inscrición da Quintá revelou unha gran sorpresa. Foi tal a sorpresa que no meu desvelo pareceume escoitar a voz de Iker Jiménez preguntando: “Serendipia, ou algo máis?”.  E é que na palleira de Baltar hai un segundo espolio e na palleira da aldea arraiana tamén hai un segundo espolio. Nos dous casos, a segunda inscrición é medieval e nos dous casos o gravado é unha cruz latina de brazos potenzados, probablemente prerománica. Pode que na Alta Idade Media estivese de moda reciclar ermidas.

Dada que a aldea carece de xacementos, a ‘Pedra B’ e a Estela poden ser espolios do Outeiro do Forte, a menos dun quilómetro. Arqueólogos acaban de atopar un muro na cima. Confirmaron así as lendas locais sobre un castro, que gañaran credibilidade cando resgaron o Outeiro para facer unha estrada e acharon tégulas romanas. Unha tégula tamén apareceu nas catas de 2024, como explica o arqueólogo Martiño Xosé Vázquez Mato neste vídeo.

Hai máis. Dende as inscripcións na aldea podemos ir ao Outeiro do Forte pola Canella da Cidá. Cidá é abreviatura de ‘cidade’, termo da fala popular para lugares con restos arqueolóxicos. Por exemplo, en Bande a Aquis Querquennis chamábanlle “A Cidá”.
 

Na tradición, castros e cidás son lugares de mouros. Entre a Madalena ao Outeiro do Forte hai unha fonte, que se chama Fonte dos Mouros, outro foco das lendas locais. Aquí unha veciña relata unha, lisérxica mestura de celtas intraterrestes, invasores romanos e mozas árabes:

Se a tal esbardalle sumanos a inscrición de “1786” que hai na fachada dunha casa grande, temos que neste humilde lugar hai epigrafías que proban a continuidade poboacional dende época romana até case Revolución Francesa. Non está mal para o rueiro dunha aldea perdida no monte arraiano. 

Con todo, temo que eses 2.000 anos de continuidade poden rematar, en termos históricos, axiña. Á cuarta e última inscrición remítome, señoría. 
 

Fronte a casa grande de 1786, hai outra morada, máis humilde, desfigurada por unha enorme pintada: “Se vende 973352851”.
 

Se foramos arqueólogos do futuro, dentro de dous milenios - o mesmo tempo que nos separa da estela- e empregaramos esa capacidade de inferir tanto a partir de tan pouco da Arqueoloxía, que poderiamos deducir dese “Se vende 973352851”? 

Salta á vista que non é unha pintada modesta. O autor buscaba a máxima publicidade. Ademais, dado a súa nula intención estético co sprai, parece que moito amor a casa non lle tiña. Semella unha pintada apresurada, doente, mesmo desesperada.

Polo demais, está inscrición non está na fala local. Cando a pintaron, o idioma indíxena seguía sen ser a lingua franca.

Respecto ao código numérico, é unha especie de identificador único (como as IPs de hoxe) dun aparato chamado teléfono, daquela a principal ferramenta de comunicación a distancia, malia que só permitía transmitir voz en directo. Foron moi populares a finais do século XX e entraron en decadencia a principios do XXI. 

Os primeiros díxitos, chamados prefixos, permitían identificar a rexión do aparato. Os arquivos do monopolio de telecomunicacións daquela contan que “los números del sub bloque 9733528 corresponden al distrito 2568, La Seu D'urgell en la provincia de Lleida y fueron asignados el 26/03/1998”.  

O censo da Seu de entón está inzado de apelidos galegos. Isto concorda cos rexistros históricos de una masiva emigración a Cataluña a finais do Século XX.  Hipótese que reforzan os datos do INE. O padrón de 2000 fala de 213 habitantes. En 2025, quedaban 140.  Na primeira metade da década dos 20, só houbo un nacemento. 

Non sorprende, pois, que esta cuarta inscrición sexa a última. 

A que fora a escola, pasou a ser o tanatorio da Madanela,  na montaña de Monterrei, na comarca Raia Seca, aos pés do Larouco.