Diego Sande: "O capital non ten patria pero quen toma as decisións sobre ese capital si"

Unha das ideas básicas do galeguismo do Século XX, en parte debido á popularidade da obra e do pensamento de Xosé Manuel Beiras, é que durante séculos España tratou a Galicia como unha colonia económica, extraendo recursos naturais que pasaban a elites non galegas. O seu libro aborda de fronte esta cuestión na actualidade. Cal é a conclusión? Pódese tachar de colonial a relación económica actual entre Galicia e España?

Nesta obra pretendeuse levar a cabo unha revisión das relacións entre o Estado e a Comunidade Autónoma a través das políticas europeas de innovación empresarial. O feito de enfocar a obra nesta realidade concreta parte do enfoque construtivo da obra, que non pretende ser unha emenda á totalidade. 

O certo é que a complexidade crecente das relacións económicas leva á necesidade de analizar a realidade en diferentes parcelas. Formular a existencia ou non dunha relación colonial como unha emenda á totalidade non permitiría dar unha resposta idónea á complexidade das relacións que se producen entre o Estado e a autonomía. Así, é difícil afirmar que unha política de redistribución da riqueza, como poden ser os Fondos de Compensación Interterritorial, ou a aplicación dun imposto de recadación autonómica como o imposto de transmisións patrimoniais, o imposto sobre a contaminación atmosférica, ou o canon eólico sexan froito dunha relación colonial. Con todo, existen algunhas friccións do marco competencial que estarían a producir desaxustes na execución dos recursos europeos. Nesta obra, explícase de que maneira prodúcense eses desaxustes respecto das políticas europeas de innovación empresarial. Unha realidade que se podería estar a producir tamén coa execución do resto de recursos europeos. Nun contexto no que se puxo en marcha unha ferramenta nova e relevante a nivel de recursos como os Fondos Next Generation, acompañado do crecente peso nos territorios das decisións da Comisión Europea, considérase relevante comprender as problemáticas da execución dos recursos e tomar medidas para corrixir as ineficiencias que estas poidan presentar, cun enfoque construtivo.      

Segundo a Unión Europea, un 20% da economía dos países que a conforman debería estar baseada na produción industrial. A día de hoxe, Galicia non consegue eses valores. 

Entón, como se pode cualificar economicamente, por exemplo, que Galicia, sendo unha das maiores produtoras de enerxía eólica da Península, carece, a día de hoxe, dalgunha fábrica importante de compoñentes para parques eólicos?

As dinámicas sucesivas pola globalización, baseadas nas deslocalizacións masivas da produción na procura dunha redución de custos que maximice os lucros empresariais tivo como consecuencia, entre outras, que se producise unha certa desindustrialización dos países máis desenvolvidos cara os países en vías de desenvolvemento. Isto provocou unha perda do vínculo existente entre empresa e territorio de orixe. Esta tendencia, observada como unha debilidade tras a pandemia e tras crise de abastecemento como, por exemplo, a dos semiconductores no sector automobilístico, ou a crise enerxética derivada do conflito na Ucraína, levou a algúns dos territorios máis desenvolvidos a tratar de impulsar novamente a súa propia produción industrial. Segundo a Unión Europea, un 20% da economía dos países que a conforman debería estar baseada na produción industrial. A día de hoxe, Galicia non consegue eses valores. Desde ese punto de vista, sería desexable o desenvolvemento de políticas industriais e de produción propia para algúns sectores crave. Esta desprotección fronte a competencia exterior é froito dunha concepción económica que cría que o mercado, por si só, tendía a regular a través da competencia. O que pasa nestes sectores crave é que adoitan precisar importantes investimentos iniciais, constituíndo unha barreira á entrada de consumidores que deriva na conformación de monopolios e oligopolios, ao contrario do que supostamente se perseguía mediante as liberalizacións.  

A vinculación da propiedade dos medios de produción a territorio  e de gran relevancia para desenvolver sectores crave 

Galicia sufriu nos últimos anos serios golpes ao seu sector industrial. Pecharon a fábrica de armas da Coruña, Alcoa A Coruña, Vestas, paralizouse Alcoa San Cibrao, etc. Os fondos Next Generation preséntanse como unha oportunidade para modernizar a industria do país. Existe o debate de si é relevante que os promotores destes investimentos sexan empresarios galegos ou foráneos, o é? Por exemplo, á hora de decidir si subvenciónase Greenfiber en Palas de Rei debe ser relevante que o accionista maioritario sexa portugués?

No mundo económico adoita dicir que o capital non ten patria. Esta afirmación podemos constatar en numerosas ocasións, por exemplo, observando os numerosos casos de grandes empresas, grandes fortunas, deportistas de elite,  autoridades que deciden tributar noutros países. A pesar disto, se o capital non ten patria, quen toma as decisións sobre ese capital si a ten, de maneira que algunhas persoas destes colectivos teñen un comportamento diferente ao anterior. A vinculación da propiedade dos medios de produción a un determinado territorio é, nese sentido, de gran relevancia para desenvolver sectores crave ancorados nas capacidades produtivas propias, xerando coñecemento e saber facer que permaneza no territorio, e xerando á súa vez vantaxes competitivas que permitan acceder a novos mercados. Isto non significa que non deba haber cooperación e colaboración exterior, ao contrario, esta é necesaria, pero perder a propiedade dos medios de produción o que terá como consecuencia é a descapitalización de recursos económicos e humanos e que a toma de decisións prodúzase nunhas claves que non teñen porqué ter en conta ás rexións ou países nas que estas prodúzanse.   

A pesar disto, debe haber espazo para que se poida exercer a competencia no sector privado. No caso que menciona, de haber un proxecto subvencionable con capital galego, con vocación de permanencia en Galicia e coas mesmas condicións, podería ser preferible a un proxecto de capital foráneo. Outra cousa é valorar si esta proposta, que redunda en fenómenos como a eucaliptización do territorio, é a máis axeitada desde o punto de vista medioambiental ou a que mellor enlaza coa especialización produtiva de Galicia, aí as opinións difiren. 

Os efectos dos Fondos Europeos pode considerar, en termos xerais, positivo para aspectos como a capitalización das empresas, outra cuestión é analizar os seus efectos noutros indicadores

Un dos puntos de énfases da obra é a execución dos fondos europeos, moitos dos cales tiveron como destino infraestruturas pero que se pode dicir dos fondos europeos dedicados nestas décadas ao desenvolvemento industrial, cumpríronse os obxectivos para os que foron concibidos? Hai algún exemplo de éxito empresarial en Galicia que se explique en boa medida pola chegada de fondos europeos?

Esta obra forma parte dunha triloxía que iniciei coa publicación en 2020 do ensaio titulado Ou estrangulamento tecnolóxico de Galiza. Nesta obra inicial trataba as ineficiencias que se estaban producindo na execución dos Fondos Europeos durante a crise financeira, a coñecida como Gran Recesión. Unha das problemáticas detectadas nesa investigación foi a existencia das denominadas fugas de recursos, o que deu pé a escribir este libro, para explicar esa realidade, actualizando ao tempo e axitando o debate da dependencia estatal na procura da mellora da xestión competencial.

A pesar das ineficiencias e problemáticas explicadas naquela primeira obra, os efectos dos Fondos Europeos pode considerar, en termos xerais, positivo para aspectos como a capitalización das empresas, outra cuestión é analizar os seus efectos noutros indicadores ou a outros niveis, aí os resultados poden ser diferentes. Mais non quérome adiantar, xa que iso é parte doutro libro que editarei coa Xunta de Galicia froito do recente Premio Colmeiro de Investigación que me acaban de outorgar.

Respecto diso, en Galicia, e tamén en Europa, está a producirse un debate sobre si os fondos europeos destinados á creación de industrias que serven para combater o cambio climático deben estar supeditados ás políticas de impacto ambiental rexionais, dado que o problema do quecemento global é, en teoría, de moito maior calado. Cal é a súa postura neste debate? Pódese impor a un territorio moitas industrias verdes que prexudiquen a sectores máis modestos co argumento de que o beneficio global para todos é maior? Este é o debate, por exemplo, que se está debatendo na eólica mariña, entre os que sinalan que pode ser fundamental para reducir as emisións de CO2 e os que advirten que suporá a ruína de centos de barcos de arrastre porque perderán caladoiros significativos …

Esta é unha temática complexa. En efecto, tal e como sinalas, o problema climático é global, pero as manifestacións deste problema son diferentes nos territorios. Así, aínda que existen unha serie de trazos comúns consecuencia do quecemento global, este pode derivar nun territorio na perda de diversidade vexetal, noutro na migración dunha especia autóctona determinada, e noutro na perda de determinadas actividades produtivas propias. Así é que un problema global ten manifestacións que poden ser diferentes no nivel local. Neste sentido, parece que o máis axeitado sería combinar medidas de alcance global con medidas de carácter local/rexional, en función das prioridades dos territorios. Pero a abordaxe é complexo e cada caso debe ser analizado en función das súas necesidades e manifestacións. 

O feito de que a responsabilidade da execución dos fondos Next Generation recaia no Estado provoca que a orientación dos fondos prodúzase cara aquelas áreas nas que este ten competencia

Vista a experiencia con outros fondos como os FEDER, acertou a Unión Europea ao deixar o control da maioría dos fondos Next Generations en mans dos estados, xogando as administracións rexionais e locais un papel secundario?

Alégrome de que fagas esta pregunta. Precisamente esta é unha das cuestións sobre as que pretendía suscitar o debate cando escribín As fugas de recursos, mito ou realidade colonialista en Galicia?. A cuestión é que no actual marco de competencias, o feito de que a responsabilidade da execución recaia no Estado provoca que a orientación dos fondos prodúzase cara aquelas áreas nas que este ten competencia. Isto pode ser bo para algunhas áreas que precisan unha planificación e disposición dese nivel, mais pode non ser tan bo para outras áreas cuxo desenvolvemento dependa máis das competencias asignadas a nivel autonómico. Ademais, o feito de que o centro de toma de decisións poida estar lonxe de determinadas realidades pon en discusión, por non dicir en dúbida, o cumprimento de principios de funcionamento das administracións como o de subsidiaridad.  

O descontento coa UE mantense porque os fondos europeos non están a ser capaces de reverter a dinámica de máis desequilibrio territorial

Estamos na precampaña das eleccións europeas. Para gran parte da cidadanía galega a UE é unha figura ambivalente, fonte de subvencións e estabilidade económica pero á vez unha administración afastada, que en realidade, por exemplo, limítase a potenciar economicamente aqueles grandes proxectos que decidan as elites nacionais para o seu propio beneficio no canto de estimular a economía local, contribuíndo así ao empobrecimiento das zonas rurais e o envellecemento de Galicia. Algo que explica en boa parte a baixa participación nos comicios europeo, o distanciamento que moitos cidadáns senten cara á burocracia de Bruxelas e o avance no último lustro de movementos políticos euroescépticos. Está a tempo a UE de reverter esta imaxe?

A natureza supranacional dos procesos de integración, como a Unión Europea, que veñen proliferando a nivel global nas últimas décadas levan aparellados dunha conformación institucional que leva a subtracción de parte da soberanía nacional. Esta delegación da soberanía nacional prodúcese, en teoría, na procura do ben común dos territorios integrados. Ao mesmo tempo, o proceso de construción europeo, como pioneiro, marca o paso doutros procesos de integración a nivel mundial. Este proceso estivo caracterizado en Europa por unha forte onda liberalizadora que redundou en fenómenos como a aglomeración, profundando nos desequilibrios e tensións territoriais. Desde este punto de vista, a batería de políticas de cohesión e os Fondos Estruturais que pon  en marcha a Unión Europea están destinados a paliar este fenómeno. O descontento, no entanto, mantense porque estas políticas non están a ser capaces de reverter a dinámica coa actual configuración e dotación orzamentaria. Neste sentido, sería desexable que se producisen melloras nas políticas comunitarias en canto á adaptación das necesidades das rexións. 

A austeridade, aplicada con maior intensidade á I+D+i en Galicia que noutros territorios, supuxo un freo á necesidade de desenvolvemento tecnolóxico

Vostede argumentou que o sistema de I+D+i galego peca de miopía, en parte debido ás urxencias que impón o ritmo dos ciclos electorais. Deberíase superar esta ineficiencia con algún pacto entre partidos que fixe unhas prioridades goberne quen goberne?

Máis que ser o sistema o que peca de miopía, foron algunhas políticas, especialmente as tomadas durante a Gran Recesión, as merecedoras deste calificativo. A austeridade, aplicada con maior intensidade á I+D+i en Galicia que noutros territorios, supuxo un freo á necesidade de desenvolvemento tecnolóxico. Ademais, algunhas políticas, como a analizada, supuxeron que parte dos recursos acabasen xestionados por empresas doutras autonomías. Por tanto, tendo en conta que os períodos de programación europeos transcenden o ciclo electoral en España, sería quizais máis axeitado centrar en avaliacións rigorosas de seguimento e ex-post baseadas en indicadores máis apropiados para coñecer o impacto dos recursos mobilizados.