José Mª Martínez Navarro: “Se os nosos avós sabían coidar o monte e non se lles queimaba, teremos que ir preguntarlles”

Falamos con José María Martínez, experto en xestión do risco de incendio forestal, sobre a orixe e as causas que fan que cada vez sexa máis habitual enfrontarse a incendios incontrolables. Estes incendios esténdense con tal velocidade que poñen en risco non só as vidas dos servizos de extinción, senón da poboación.

Cales son as causas últimas dun incendio?

Unha cousa é o risco de incendio, o estado da natureza, e outra é o de ignición, a causa concreta que dá orixe a ese incendio forestal que non pode ser controlado. No de Tarragona, o máis grande destes días, a causa foi a fermentación de excrementos de galiña, iso é incontrolable, sempre haberá igniciones. A forma de previr non é prohibir esas causas, senón tratar de evitar que, unha vez producido, esténdase de forma salvaxe, e hai que facelo dunha forma distinta á que estamos a utilizar agora, que é prohibir cousas e gastar en hidroavións, porque é evidente que non funciona.

En que consiste a xestión do risco de ignición?

Céntrase en coñecer como as igniciones que dan orixe aos incendios forestais están a ser xestionadas e como poderían xestionarse dunha forma máis eficiente, máis democrática. As políticas de xestión de incendios forestais en España variaron moi pouco nos últimos 50 anos. Desde a Lei de Incendios Forestais de 1968 seguimos facendo máis ou menos as mesmas políticas, e 50 anos parece un prazo razoable para entender que non funcionan porque o risco é hoxe moito maior.

Por que é maior hoxe o risco de incendios?

Debido ao despoboamento e ao abandono do campo. Eses ecosistemas forestais sempre foron ecosistemas antrópicos, é dicir, os humanos moldeáronos segundo as súas necesidades e por iso coidáronos. Na actualidade deixamos de sacarlles proveito e de coidalos. Non volveron á natureza, senón que estes ecosistemas degradáronse e están nun momento de máximo risco.

Os ecosistemas xeran biomasa e a biomasa é unha forma de almacenar enerxía. Esa enerxía non está en equilibrio e ten que ser liberada, iso é o incendio. Na economía tradicional a enerxía extraíase e usaba, e a residual limpábase con lume, nunca deixaban que a biomasa se acumulase, pero as políticas de exclusión fixeron que saquemos ao lume desa ecuación, e hoxe a acumulación de biomasa é inmensa e o sistema xa non está en equilibrio. O problema non é só estrutural, senón acumulativo: canto máis tempo pase, peor estarán. As causas últimas dos incendios forestais son o despoboamento e o abandono da paisaxe tradicional.

Como inflúen o cambio climático e a subida das temperaturas?

Son factores engadidos. Obviamente se as condicións climáticas fosen distintas o risco sería menor. Estes episodios de onda de calor veñen producindo cíclicamente, vese nos anos nos que se queiman grandes superficies, a diferenza é que cada vez son máis intensos. Isto aumenta o risco ao secarse máis rapidamente a acumulación de biomasa. Pero o principal factor de risco é o estrutural.

Que debería cambiar?

Deberiamos tratar de manter os usos tradicionais do monte na medida do posible, facéndoos rendibles,  e á vez fomentar a cultura do uso do lume como ferramenta de conservación. O que un gandeiro queima no inverno non arde no verán, non é un crime, é sentido común. Tense que volver aos usos tradicionais, á paisaxe tradicional, no que os pastos se alternaban co monte, cos cultivos, unha paisaxe viva, en mosaico, porque ese é a paisaxe que é resiliente aos incendios. Pero para iso necesitamos un medio rural vivo.

Ten esperanza o medio rural?

O medio rural non ten alternativa mentres non haxa un cambio substancial no modelo económico. Ese cambio está a ser impulsado desde a Unión Europea, nunha serie de políticas que son moi incipientes, como a bioeconomía ou a economía circular, pero que permiten ter un pouco de esperanza. O despoboamento é fundamentalmente un problema ecolóxico, pero non podemos arranxalo só con diñeiro público porque hai outras urxencias, é necesario aplicar lóxicas económicas alternativas.

A bioeconomía é unha alternativa?

Se somos capaces de substituír a medio prazo o plástico pola celulosa hai unha esperanza, porque esa biomasa que produce o monte volvería ser útil na industria e no consumo, extraeríase en lugar de queimarse, e estes espazos poderán volver integrarse na realidade económica. A necesidade a longo prazo é volver introducir o espazo rural na lóxica económica, porque a globalización converteunos en espazos residuais.

E isto sería compatible coa protección da Natureza?

A utopía ecolóxica dos anos sesenta e setenta do século pasado levounos a crer que cando sacas ao home do ecosistema, este vai evolucionar de forma natural, por entropía, ao bosque primigenio. É unha idea absurda porque os nosos bosques son un produto climático do últimos dez mil anos, fai quince mil anos non existían, os bosques europeos naceron co homo sapiens dentro. O ser humano manexa o bosque desde que este aparece. Moitas das políticas de conservación ou de creación de espazos naturais protexidos como illas liberadas do home baseábanse nesa utopía que sabemos que non é certa. O importante é facer políticas ambientais desde o coñecemento científico que temos hoxe e facelas para todo o territorio, non para pequenas zonas protexidas que sacralizamos, e que en realidade son máis un produto de consumo para a sociedade urbana. 

Como cambiar as políticas contra incendios?

Recordo a Pepe Mujica contándolle a Évole que chamamos innovación a crear maquinitas de afeitar que apenas nos duran uns días e temos que tiralas, mentres que os nosos avós ensináronnos que cunha boa navalla aféitanse tres xeracións. Se os nosos avós sabían coidar o monte e non se lles queimaba, sen hidroavións nin grandes medios en extinción, teremos que ir preguntarlles como se fai, exercendo a famosa humildade científica. Temos que escoitar aos que coidaron sempre o monte porque o coidaban ben, e esa é a clave: coidar, que é un concepto feminista e democrático. O prioritario é ver como podemos volver a esas prácticas de conservación, incluíndo o uso cultural do lume,  e facer unha política de suxeitar os mobles, mentres esperamos que outras políticas, como a bioeconomía circular, empecen a funcionar e permítannos volver a un mundo rural vivo, e a unha paisaxe que sexa resiliente aos incendios.