Investigadores da USC traballan nun censo galego de represaliados do franquismo

En Galicia hai un total de 106 fosas comúns localizadas por investigadores que, medio século despois da morte do ditador Francisco Franco --o 20 de novembro de 1975--, dedícanse á procura e identificación de vítimas do réxime.

Ademais, o grupo de expertos da Universidade de Santiago de Compostela (#USC) involucrado neste traballo tamén é o responsable de avanzar nun censo estatal de vítimas na Comunidade autónoma.

Concretamente, estes dous proxectos están encabezados pola Facultade de Historia da USC. A primeira das iniciativas busca identificar os restos mortais dos represaliados, mentres que a outra pretende avanzar nun censo estatal das vítimas.

Así o explicou, nunha entrevista concedida a Europa Press, o decano desta facultade, Antonio Míguez Macho. O doutor e profesor de Historia Contemporánea afirmou que a primeira das investigacións é o "plan de exhumaciones de fosas comúns na Comunidade galega" ou, segundo a coordinación do grupo, o "Plan de Memoria Democrática".

Este programa cumpriu a súa primeira etapa entre 2021 e 2024 e, hai pouco máis dun mes, os investigadores arrincaron o seguinte cuadrienio (2025-2028) de accións sobre o réxime en Galicia.

Impulsado polo Goberno central, este proxecto enmárcase nun convenio asinado a finais de agosto entre a Xunta e a Universidade compostelá no que se definen os obxectivos para (aínda neste exercicio 2025) buscar, exhumar e/ou dignificar ás vítimas en oito localidades galegas.

Concretamente, o calendario do convenio prevé distintas accións --algunhas xa concretadas-- en Luou (A Coruña); Asados, en Rianxo (A Coruña); Narón (A Coruña); Viana do Bolo (Ourense); A Capela (A Coruña); San Pedro de Filgueira, en Crecente (Pontevedra); Lousame, en Noia (A Coruña); e as ribeiras do río Sor, en Mañón (A Coruña).

Á parte dos procedementos previstos para estes sepulcros, unha segunda etapa deste primeiro plan establece a divulgación do que se alcanzou. O convenio tamén inclúe a "dignificación dos lugares de enterramento e promoción dos lugares de memoria".

En Galicia, tanto o traballo de exhumación como a elaboración dun censo estatal das vítimas están baixo a custodia do Histagra (Historia Agraria e Política do Mundo Rural, da Facultade de Historia da USC).

CENSO ESTATAL DAS VÍTIMAS
"A outra gran liña que tamén arrincamos este ano é un encargo que recibimos da Secretaría de Estado de Memoria Democrática, que é a elaboración do Censo Estatal de Vítimas do Franquismo", subliñou o decano de Historia.

Concretamente, xa existe na Comunidade galega un proxecto de censo chamado 'Nomes e Voces', que fixo máis de 500 entrevistas para identificar a "todas" as vítimas entre 1936 e 1939. Por tanto, o seguinte paso en desenvolvemento é avanzar para os anos posteriores. 

En calquera caso, ambos os plans (escavacións e censo estatal) están relacionados coa Lei de Memoria Democrática, en vigor desde 2022, e que prevé nas súas liñas levar a cabo actividades para "pechar unha débeda da democracia española co seu pasado".

No entanto, a realidade décadas antes non era esa. Por iso, en Galicia hai situados polo menos 106 sepulcros, segundo recóllese no sistema 'Mapa de Fosas' do Ministerio de Política Territorial e Memoria Democrática.

Estas repártense en 33 sepulturas na Coruña; 26 en Lugo; 20 en Ourense; e 27 en Pontevedra. En España, o número total de sepulturas é de aproximadamente 6.000.

"VIOLENCIA SEN PARANGÓN"
Para o decano da USC, en 1936 e durante os anos seguintes, a violencia dos crimes en Galicia "non tivo parangón". "Un fenómeno extraordinario debido ao volume de brutalidade nun territorio que, desde o primeiro momento, caeu nas mans dos golpistas", resaltou.

Ademais das vítimas asasinadas, os historiadores apuntan diferentes tipos de persecución á poboación e sinalan "unha gran capilaridad" da virulencia que alcanzou "practicamente todo o territorio galego". Son feitos que, tal e como opina o decano, aínda "interpelan" á sociedade de Galicia no presente.

Outra cuestión lembrada é a ausencia dun "tratamento xudicial e institucional consistente". "Houbo moitos fallos, moitos erros (...) O certo é que hai unha cuestión que é a propia responsabilidade dos crimes", destacou.

Por iso, Míguez Macho insistiu en que iniciativas como o esforzo actual son "fundamentais" porque é "moi difícil entender a sociedade" se aínda existe unha "incapacidade de comprender un fenómeno tan traumático" como o vivido a partir de 1936.

INVESTIGAR E ESCAVAR
O 14 de agosto de 1936, Manuel Piñeiro Abeijón, veciño de Boiro, natural de Belles de Abaixo, foi asasinado durante un "paseo" --un eufemismo para as execucións--.

Así o conta Lucía Santiago, responsable das investigacións históricas de Histagra, que avanza coas escavacións no territorio galego dentro do plan cuatrienal.

Tal e como relatou a historiadora, o corpo xa sen vida de Piñeiro Abeijon foi abandonado na estrada principal de Asados, en Rianxo. Case un mes despois, o 12 de setembro daquel mesmo ano, outro "paseo" cobrouse a vida de Francisco López Pérez, de Taragoña.

O corpo deste veciño, así como o cadáver de Piñeiro Abeijón, tamén foi abandonado na mesma estrada. Isto, con todo, é o que rexistra a historia oral solicitada pola investigadora de Histagra.

Por outra banda, o traballo de localizar os restos mortais destas e demais vítimas, reclamados ao grupo de investigadores polos seus familiares, faise máis difícil por non existir unha localización precisa dos sepulcros.

En concreto, a estas dúas vítimas estivo a buscalas o equipo que se desprazou a Rianxo a finais de agosto. A través dos relatos, concluíron que os restos destes veciños poderían estar inhumados nunha fosa común no terreo da igrexa de Asados.

A pesar do esforzo, o equipo non logrou localizar os corpos. "Por parte do franquismo, tiveron moito mérito en non deixar case ningún rexistro", lamentou Santiago.

A VIOLENCIA "INSTITUCIONALIZADA"
O paradoxo é que a institucionalización da violencia a partir de 1936 acaba por permitir que se localicen fosas con máis precisión. É o que pasa no cemiterio da igrexa de Luou, no municipio coruñés de Teo, outro sitio onde Histagra busca a vítimas.

A investigación apunta a que se poderían atopar alí restos mortais de membros da resistencia antifranquista. En concreto: Ricardo Fernández Carlés; Florentino Menéndez Palacios; Manuel Agrasar Cajaraville, o 'Barbarroxa'; e Vicente López Novo, coñecido como 'O Fillo da Nova'.

Ao tratar de feitos máis recentes, de 1948, Santiago explicou que esta "estrutura institucional" permitiu aos expertos acceder a documentos máis precisos sobre as supostas localizacións.

"Hai moita documentación escrita (...) Mesmo, tivemos acceso a unha causa militar que describe o lugar do enterramento", precisou a investigadora.

A partir dos arquivos, o que o grupo fai é cruzar a información recollida para tentar determinar a localización exacta da fosa. De calquera modo, até a data de publicación desta reportaxe aínda non se localizaron os restos dos catro membros da resistencia antifranquista en Luou.