Contra o fatalismo, liberdade

De maneira inesperada atopo uns datos comparativos que chaman a miña atención. En 1966 a renda per cápita de Corea do Sur era de 130 dólares, e a de Exipto 164 dólares. Este país tiña entón máis de 30 millóns de habitantes e ao ano seguinte produciríase a guerra dos Seis Días entre árabes e israelís. Naquela data, Corea do Sur tiña algo menos de 30 millóns de habitantes e facía seis anos que un movemento estudantil había derrocado ao goberno da I República, establecida doce anos antes, tras a división da península en dous partes que decretaron soviéticos e estadounidenses.

Medio século despois, en 2016, a renda per cápita de Corea do Sur era de 30.000 dólares e a de Exipto só de 2.500 dólares. Este país tiña xa máis de 94 millóns de habitantes e tres anos antes produciuse un golpe de estado contra o Goberno dos Irmáns Musulmáns, saído das urnas. En 2016, Corea do Sur tiña máis de 51 millóns de habitantes e, a final de ano, a presidenta da VI República foi destituída por unha moción de censura, tras descubrirse unha trama de corrupción, con extorsións e malversación de fondos públicos.

Teño por certo que de ningún modo hai que facer caso aos fatídicos estigmas que se decretan de forma automática. Facelo lévanos ao marco das profecías autocumplidas (un concepto que introduciu o  sociólogo norteamericano Robert K. Merton, como tamén formulou o ‘efecto Mateo’). Se parte dun suposto falso, un prexuízo negativo sobre alguén que se dá como indiscutible, e desde esta crenza cultivada poténciase que se verifique. Por exemplo, xamais me podería permitir a min mesmo predicir en público o peor para os meus estudantes máis ‘torpes’. Non só sería prepotencia, crueldade e maldade, sería enganoso e imperdoable facelo, pois lles empuxaría nesa dirección. Hai que potenciar o mellor de todos, é o noso destino.

Houbo ditadura en Corea do Sur ata finalizar 1987. No tránsito cara á democracia produciuse un consenso para mellorar o ensino, e este proxecto foi tomado en serio como un obxectivo nacional. Hoxe pódese dicir que poboación coreana converteuse nunha das máis instruídas do mundo. Baixo que condicións produciuse tan radical mellora? Hai sociedades incapacitadas para obter eses logros? Por que?

Non coñezo detalles dos seus programas de ensino, pero teño por seguro que, ademais de mellorar a cultura xeral, potenciouse a capacidade lóxica dos estudantes. Rigor ao argumentar, forza de vontade, liberdade, imaxinación, capacidade de expresión e rexeitamento do voluntarismo (desde este fúndanse previsións só no desexo de que se cumpran os desexos e non nas súas posibilidades reais). En definitiva, precísase un vigoroso sentido da realidade. Julián Marías dicía que o home rende o máximo da súa capacidade cando adquire plena consciencia das súas circunstancias.

De novo hai que insistir na importancia de emular aos mellores, con ganas de aprender e de facer as cousas mellor. Dirixo outra vez a miña mirada ao milenario Exipto. E concéntrome nunhas imaxes.

Estamos en 1958, xa nacionalizado a Canle de Suez, o presidente exipcio Gamal Abdel Nasser, líder do panarabismo, diríxese a un concorrido auditorio e comparte con eles que o líder dos Irmáns Musulmáns o primeiro que lle pediu foi facer obrigatorio o uso do hiyab e que cada muller que pasease levase pano. A gargallada do público é estruendosa, ao considerala unha pretensión ridícula. ‘Que llo poña el’!, di alguén do público. Un retroceso ao século X, cando o califa exipcio Ao-Hákim bi Amrillah só permitía pasear de noite. O laico, riseiro e carismático Nasser insiste: “Na miña opinión, dentro do seu fogar cada persoa elixe as súas propias regras”.

Custa imaxinar, pero foi así. Estas imaxes asómbrannos, parecen inverosímiis. Canto avanzou a regresión!

Paréceme formidable unha afirmación do Rais, que solta como o máis normal do mundo: “dentro do seu fogar cada persoa elixe as súas propias regras”, pero non fóra.

E outro detalle: “Na miña opinión”. Unhas palabras que non recordo nos beizos dos nosos políticos de hoxe día. Cando o oíron vostedes por última vez?