Robotización bancaria

A noticia sacudiu os medios pola magnitude das súas cifras: o Banco de Santander, o primeiro banco privado de España e un dos principais en Europa, propuxo aos sindicatos un ERE (expediente de regulación de emprego) con despedimentos de 3.713 dos seus traballadores. Iso comportaría o peche dunha de cada catro das súas oficinas en España. Ao mesmo tempo, Caixabank continua co crecemento do seu sistema de banca remota (InTouch) o cal utiliza masivamente ferramentas "Big data".

Á marxe de razóns circunstanciais, como foi a recente adquisición do Banco Popular, operación que xa implicou o despedimento de 1.100 empregados do antigo banco agora integrado no Santander, o motivo central e insoslaiable da proposta de redución laboral é o da dixitalización. Os autores deste artigo utilizamos o termo de robotización para significar os recentes procesos tecnolóxicos da industrialización 4.0. Esta conleva unha revolución produtiva impulsada pola xeneralización da internet e a automatización, as cales intensifican as progresivas aplicacións da intelixencia artificial (IA) e a ulterior maximización produtiva. Eventualmente, os procesos en marcha xa están a facer superflua a necesidade de boa parte do traballo asalariado, fundamentalmente no que afecta a tarefas laborais rutineiras que son sustituibles por robots. O episodio da proposta do Santander non fai senón poñer a proba un porvir ao virar a esquina.

Pasaron máis de dez anos desde que se desencadeou a gran recesión de 2008 e, desde entón as sucursais bancarias en España reducíronse nun 43%. Na actualidade as oficinas dos bancos son unhas 26.000, pero o seu número decrece inexorablemente. Mentres aumenta unha certa perplexidade de cidadáns e axentes sociais ante esta diminución, cabería preguntarse, con todo, por que permanecen aínda tantas sucursais abertas. E é que, desde un criterio estritamente de eficiencia produtiva, as actividades desenvoltas nas tradicionais sucursais resultan, cando menos, anacrónicas.

Nos EE.UU., o ritmo de peche de sucursais bancarias é de aproximadamente 3.000 ao ano (ritmo de peche de sucursais bancarias en EE.UU.). En España o ritmo de peche é menor, uns 2.000 ao ano, pero o noso país ten sete veces menos poboación que EE.UU. O país norteamericano tiña en 2018 aproximadamente 75.000 sucursais bancarias (número de sucursais bancarias en EE.UU.); é dicir un factor 3 menos que España para unha poboación sete veces maior e unha superficie case 20 veces máis grande que a española.

Certamente, o fenómeno da aceleración no peche de sucursais bancarias coincide cos efectos causados pola Gran Recesión. Pero é sen dúbida o proceso de robotización masiva o responsable de que, tras a recuperación económica aos niveis macroeconómicos anteriores a 2008, favoreceuse a progresiva desaparición dos empregos rutineiros que agora se realizan 'comodamente' --á conta do tempo do usuario, está claro-- nos nosos móbiles ou computadores. Fágase notar que o sistema de operacións bancarias e do manexo monetario é dos máis adecuados para unha robotización total de trámites e actividades. Así se fai posible co desenvolvemento de novas ferramentas en algoritmos preditivos baseado no chamado machine learning (aprendizaxe automática), xunto coa crecente capacidade de cálculo dos computadores, do almacenamento de datos e a chegada da rede 5G (con velocidades de transmisión de datos dun factor 20 veces máis rápido que as actuais 4G nos nosos smartphones móbiles intelixentes). Considérese que ao proporcionar o 5G velocidades de fibra óptica nos nosos móbiles, e virtualmente en calquera lugar do mundo, iso fará que toda a infraestrutura física da devandita fibra óptica sexa irrelevante e que a internet se faga ubicua en calquera sitio do noso planeta.

Xa existen bancos virtuais cunha presenza mínima de sedes físicas para a atención do público. Por exemplo, en EE.UU. o banco financeiro e*trade (us.etrade.com) conta con apenas 30 sucursais "boutique", onde os clientes poden tomarse un café ou un aperitivo mentres interaccionan con algún experto respecto a algunha transacción ou xestión bancaria. Certo é, con todo, que os 50 maiores bancos mundiais manteñen unha presenza física aínda importante, coa excepción de ING, entidade pioneira en favorecer as transaccións bancarias telemáticas.

Un caso ilustrativo telemático é o do fondo de pensións e banco de investimento TIAA (tiaa), o cal é o fondo de pensións de profesores en EE.UU. cuxo funcionamento é virtual, aínda que operadores telefónicos están dispoñibles para atender as cada vez máis infrecuentes consultas, dado que o conxunto das operacións posibles a realizar poden levar a cabo na súa páxina web.

No que afecta a desembolsos cotiáns, actualmente moitas persoas xa realizan todos os pagos cos seus teléfonos móbiles ou mediante os seus reloxos intelixentes. Os países escandinavos xa son virtualmente 'sen efectivo' (cashless). Considérese que neses países nórdicos, menos do 10% das transaccións monetarias realízanse con diñeiro físico. O metro de Londres é outro exemplo onde non fai falta ningún outro medio de pago que non sexa o propio teléfono móbil.

Dada o vórtice tecnolóxico das aplicacións de pago e transaccións dinerarias, non é difícil prever que a fisonomía da banca, tal e como a coñecemos, desaparecerá na próxima década e será un dos primeiros sectores da nosa sociedade totalmente robotizado. É este un escenario anticipatorio de como a robotización afectará á nosa sociedade e aos nosos empregos.

Temos ante nós un experimento social en desenvolvemento do que significará a robotización das actividades económicas para a nosa sociedade. Se o sector bancario fose un exemplo para seguir, entón imos ver unha robotización case absoluta de todas as tarefas rutineiras. Haberá poucas posibilidades laborais para man de obra non altamente especializada. O número de traballadores asociado a este sector, reducido a científicos da computación altamente especializados, así como os analistas económicos de moi alto nivel e os donos bancarios continuarán co seu obxectivo de maximizar os beneficios. Quizais como nota final convén lembrar que os robots non se poñen enfermos e que, a pesar do enorme desembolso económico inicial que supón robotizar actividades produtivas, o retorno a medio prazo é enorme. Haberá que estar atentos a ver que ocorre cos xigantes tecnolóxicos (Google ten licenza bancaria en Irlanda para operar como banco en Europa) cando entren plenamente neste sector.

Outros sectores laborais, especialmente no relativo a funcións e ocupacións rutineiras seguirán o mesmo camiño. Algúns axentes sociais remisos a aceptar tales cambios, e nostálxicos dun tipo de relacións industriais previsibles e pautadas desenvoltas tras a Segunda Guerra Mundial, resistiranse a abandonar o pasado. Quizá sería bo que abrazasen a causa do ingreso mínimo universal para aqueles cidadáns que engrosarán irremediablemente as filas dos parados estruturais. Ademais de por razóns de equidade social, os criterios de eficiencia produtiva deberían atender as necesidades dos novos servos da gleba nun mundo crecientemente robotizado.

*Este artigo foi escrito conxuntamente entre Raúl Jiménez, profesor ICREA na Universidade de Barcelona, e Luís Moreno, profesor do CSIC. Ambos son autores do libro "Democracias robotizadas".