"O modelo de libro electrónico nas aulas E-dixgal é incompatible coas recomendacións dos pediatras"

Como foi a acollida do Movemento Off nas mesas informativas instaladas en Santiago de Compostela e Vigo este fin de semana?

A iniciativa de Manifesto Off, de impulsar unha xornada de concentracións e mesas a favor dunha desconexión dixital dos menores en diferentes localidades do estado, foi recollida en Galicia pola Asociación Libre de Móbiles de Galicia (plataforma que interconecta a máis de 600 familias) e a campaña ‘escola saudable’ de Ecoloxistas en Acción, que informa a familias e docentes sobre as alertas científicas da hiperdigitalización dentro e fóra das aulas, así como alternativas á mesma.

A implicación de ambos os colectivos en mesas informativas en Vigo e Santiago de Compostela, supuxo levar á rúa as alertas e recomendacións de, entre outras moitas, as propias sociedades científicas que se adheriron a devandita xornada pola desconexión dixital dos menores: as asociacións e sociedades de referencia a nivel estatal de Pediatría, de Medicamento da Adolescencia, de Médicos Xeneralistas e de Familia; e autonómicas como o Colexio Oficial de Psicoloxía de Castela e león.

 Que tipo de reaccións observaron entre as familias e asistentes?

En ambas as mesas captamos unha gran receptividade de familias, docentes e sanitarios para levar a cabo un cambio de paradigma necesario para protexer aos menores e adolescentes da dixitalización precoz e disruptiva dentro e fóra das escolas e atendemos a moitas preguntas sobre como levar a cabo Pactos de Familia nesa liña de atrasar a idade de inicio para introducir un smartphone.

O Manifesto Off reclama un “dereito á desconexión dixital”. Cales son as prioridades do movemento para protexer a saúde física, emocional e cognitiva dos menores?

As prioridades para a protección da infancia e adolescencia, atendendo ao coñecemento actual, están recollidas nas 5 reivindicacións desta campaña. Garantir ás e os menores unha vida libre de redes sociais, implementar unha idade mínima legal de acceso ao smartphone, levar a cabo unha desescalada dixital en todos os ciclos escolares de forma que educar sobre o dixital non xere dependencia dixital, limitar o tempo de pantallas segundo as recomendacións de entidades científicas como a Asociación Española de Pediatría, así como formar de maneira sistemática a profesionais, familias e alumnado sobre as implicacións coñecidas da dixitalización na saúde física, emocional e cognitiva de nenas, nenos e adolescentes.

Que opinión ten o Movemento Off sobre o programa E-dixgal e o uso de dispositivos dixitais nas aulas galegas? Cren que fomenta unha dependencia dixital nos estudantes?

En 2023, o Ministerio de educación sueco, país pioneiro na hiperdigitalización das aulas en Europa, comezou a reformular devandito sistema ante os malos resultados académicos e o ditame categórico solicitado, entre outros, ao Instituto Karolinska. Devandito Instituto, unha das institucións médicas máis prestixiosas do mundo, mostrou ao ministerio as “probas científicas claras” do risco de prexuízo das ferramentas dixitais na aprendizaxe do alumnado, así como na súa saúde e desenvolvemento, que estaba a obviar o sistema educativo. O curso 2023-224 o goberno sueco comezou un cambio de paradigma reintroduciendo os libros de texto e comezando unha desescalada dixital.

En decembro de 2024, a Asociación Española de Pediatría actualiza as súas recomendacións en base ao coñecemento actual: nada de pantallas en menores de 6 anos e non superar 1 hora ao día de 7 a 12 anos nin 2 horas de 13 a 16 (incluíndo tempo escolar e de deberes). Tempos, xa de por si incompatibles co E-dixgal. En abril de 2025, devandita asociación referente da pediatría en España, expón directamente un “cambio de paradigma” ás autoridades educativas para que a aprendizaxe da competencia dixital na contorna escolar desenvólvase sen usar pantallas, para garantir a protección da saúde infanto-xuvenil.

Algúns sectores educativos defenden as pantallas como ferramenta pedagóxica. Como responden a quen acusan aos que defenden limitar as pantallas nas aulas de ter un punto de vista "retrógrado"?

O Instituto Karolinska, pioneiro entre outros no campo da neurociencia, lembrou ao Ministerio sueco, cando foi consultado en 2023, que o seu plan hiperdigitalizador en todas as etapas baseábase en ‘suposicións’ non contrastadas por evidencias e, en todo caso, non atendía aos efectos negativos da dixitalización coñecidos desde hai xa moitos anos.

O tecnomito de que a tecnoloxía motiva á aprendizaxe, baséase na motivación extrínseca das pantallas propia da fascinación: combinación de estímulos intermitentes externos e algoritmos cunha resposta rápida e cortoplacista de sobreestimulación de dopamina (moito máis intensa en infancia e adolescencia). Este tipo de motivación baseada en pantallas condiciona a repetición do comportamento de forma adictógena e alimenta a anhedonia na súa ausencia. Este modelo baseado na motivación por pantallas torpedea o desenvolvemento necesario do córtex prefrontal, así como anula e compite co desenvolvemento da motivación intrínseca, proceso interno propio da atención sostida, o asombro, o desexo de coñecer e a aprendizaxe profunda, que fomenta a satisfacción persoal, a autoestima, a autorrealización, o altruísmo, a empatía ... 

Outros tecnomitos aínda moi estendidos como o “uso responsable” en menores e o “canto antes mellor”, son negacionistas do efecto disruptor da introdución precoz desta tecnoloxía e non atende nin respecta os tempos madurativos en devandita introdución.

En todo caso, o Comité dos Dereitos do Neno de Nacións Unidas en canto á alfabetización dixital, supedita devandito proceso a atender ao interese superior de todos os nenos como consideración primordial. Igualmente, a Carta de Dereitos Dixitais do Goberno de España (2021) determina o dereito dos cidadáns/as a non utilizar recursos dixitais. No caso de menores de idade, son os proxenitores os habilitados para esixir este dereito dos seus fillos/as, ante a administración e a dirección dos centros educativos.

A alfabetización dixital nas aulas non debe implicar a obrigatoriedade de exposición e uso de pantallas individuais para desenvolver unha aprendizaxe integral, menos aínda cando iso choca cunha axeitada protección do dereito á saúde, ao pleno desenvolvemento cognitivo e á privacidade, e representa un impacto ambiental inasumible. Aferrar a un punto positivo marxinal, en determinadas ocasións ou en determinadas persoas, non xustifica o alto prezo a pagar polo seu uso como paradigma central do modelo educativo.

"Darlle un smartphone ao menor é como darlle un coche deportivo a un menor para circular sen carné"

Unha das súas demandas é prohibir o acceso de menores a redes sociais e regular a idade mínima para ter un smartphone. Non é isto unha restrición do dereito fundamental á información das persoas menores de idade nun momento no que tamén se está debatendo, por exemplo, reducir a idade para votar aos 16 anos?

Si desde unha perspectiva de educación para saúde non se expón dar de fumar ou beber alcol a un neno para que aprendan a facer un suposto ‘uso responsable e saudable’, nin se promociona o seu uso en nome da liberdade porque se debe aceptar a promoción e acceso de nenos e nenas, en proceso madurativo e maior vulnerabilidade, ás estratexias adictivas de algoritmos personalizados das redes sociais e plataformas de internet? 

Actualmente coñecemos un conxunto sólido de evidencias que senta as bases da relación causal das redes sociais co empeoramento dos diferentes parámetros de saúde mental de nenas, nenos e adolescentes, con especial relevancia nas condutas adictivas e comportamentos suicidas. Regular o acceso precoz ás redes sociais é unha das claves para frear a actual “epidemia” en saúde mental infanto-xuvenil e garantir o benestar físico e emocional das novas xeracións.

Dar un smartphone, para a súa xestión persoal, a nenos e adolescentes, sen capacidade biolóxica de autocontrol e maior vulnerabilidade a adiccións e á presión social, é como darlle un coche deportivo a un menor para circular sen carné, sen seguro, sen coñecer o código de circulación, así como sen a madurez e preparación necesaria para distinguir ou afrontar os seus riscos. Falar de “uso responsable e saudable” nestas idades, é un mito. A Asociación Española de Pediatría, e outras sociedades e paneis científicos, recomendan atrasar a idade dun primeiro smartphone, polo menos, até os 16 anos, priorizando, no seu caso e a partir dos 13 anos, teléfonos sen acceso a internet. Estar libre de smartphone non os illa, conéctaos co mundo e a interacción real.  

Mencionan estudos que vinculan redes sociais con problemas de saúde mental en menores (depresión, suicidios). Que medidas urxentes esixen a Sanidade e Educación baseadas nestas evidencias?

O SERGAS, pode promover zonas libres de pantallas nos espazos para menores e campañas educativas en devandita liña dedicada a familias e profesionais para previr o uso dos dispositivos dixitais como “chupete dixital”. En atención primaria pediátrica, é necesario incluír, nos plans de educación para as familias sobre estilos de vida saudable, plans sobre dixitalización que abarquen aos tempos de uso da AEP (nada de pantallas en menores de 6 anos, menos de 1 h diaria entre 7 e 12 anos e menos de 2 h entre 13 e 16) e incentiven e reforcen a realización de Pactos de Familia, para atrasar a introdución de dispositivos como o smartphone, ante a actual presión social.  É necesario reforzar os dispositivos de saúde mental infanto-xuvenil e as redes asistenciais de condutas adictivas, ante a punta do iceberg que nos atopamos na o ámbito de adiccións tecnolóxicas. É necesario reactivar os servizos de prevención en condutas adictivas e as escolas de familias, na maior parte das localidades da xeografía galega, atendendo especificamente ás adiccións tecnolóxicas.

A Conselleria de Educación, pode aproveitar a próxima ‘Lei de Educación Dixital de Galicia’ para dar un paso máis á prohibición do uso de móbiles nas aulas e declarar escolas e institutos (e espazos de actividades complementarias) como espazos libres de smartphones (e dispositivos similares). Pararelamente, comezar unha desescalada dixital en todos os niveis educativos atendendo aos criterios de protección da AEP en canto a tempo diario de exposición a pantallas, e en canto a ir introducindo a aprendizaxe da competencia dixital na contorna escolar sen necesidade de pantallas. 

En todo caso, o Comité dos Dereitos do Neno de Nacións Unidas en canto á alfabetización dixital, supedita devandito proceso a atender ao interese superior de todos os nenos como consideración primordial. Igualmente, a Carta de Dereitos Dixitais do Goberno de España (2021) determina o dereito dos cidadáns/as a non utilizar recursos dixitais. No caso de menores de idade, son os proxenitores os habilitados para esixir este dereito dos seus fillos/as, ante a administración e a dirección dos centros educativos.

Tras as concentracións do 7 de xuño, que accións ou eventos ten previsto o Movemento Off en Galicia para seguir promovendo a desescalada dixital?

A nivel estatal ábrese un período de avaliación e de extensión da acción unitaria entre entidades sanitarias, docentes, familias… Esta fase de extensión xa se iniciou en Galicia coa incorporación a esta campaña e ás súas reivindicacións da FOANPAS, Federación Olívica de Asociacións de Nais e Pais do Alumnado de Vigo e a súa bisbarra, que agrupa a 76 ANPAS pertencentes ao ensino público nas súas diferentes etapas. 

Adolescencia Libre de Móbiles de Galicia aposta por seguir fomentando os Pactos de Familia (como os 167 actuais de Vigo) e desde a campaña “Escola saudable” de Ecoloxistas en Acción séguense planificando, en sinerxía, actos informativos ás comunidades educativas que o soliciten sobre as alertas científicas e recomendacións relativas ao proceso de hiperdigitalización en menores dentro e fose da aula. Ambas as entidades, que xa participaron na fase de alegacións ao anteproxecto da ‘Lei de Educación Dixital de Galicia’, continuarán achegando, en devandita liña, no seu desenvolvemento.  

Como poden as familias, docentes ou cidadáns interesados en Galicia sumar ao Movemento Off ou colaborar activamente coas súas iniciativas?

Pódese coñecer e asinar, no seu caso, tanto o Manifesto Off como a Carta por unha escola Off na nosa web.   A través do correo da campaña de Escola saudable ou participando na lista de Telegram de Adolescencia Libre de Móbiles de Galicia, podedes solicitarnos información sobre próximas mesas informativas ou outras accións como: realizar o Pacto de Familias, organizar actos informativos para as vosas comunidades educativas, defender o dereito a unha educación dixital sen necesidade de utilizar dispositivos dixitais individuais como un imperativo e a que a escola non se converta nunha contorna inalámbrica. Na páxina web de Escola Saudable podedes atopar máis información e novidades, guías educativas (como a ilustrada por Kiko dá Silva), orientacións concretas para familias (sobre primeira infancia e pantallas, sobre Smartphones e adolescencia), ….