A pegada do oso en Galicia, unha historia para recuperar

En xaneiro de 2023 e grazas a un estudo realizado entre as comunidades de Galicia, Castela e León, Asturias e Cantabria, calculábase que o número total de osos na Cordilleira Cantábrica superaría os tres centenares. En terras galegas a súa presenza superaría a decena, aínda que se sospeita que o número podería ser máis elevado. En tal caso, voces expertas sinalan que actualmente se estaría abrindo paso no Macizo de Ourense, tal e como mostraban imaxes gravadas en 2020. O animal que aparecía nelas era un macho e posiblemente trátese dunha “avanzada” tras a que poden chegar máis exemplares, incluíndo femias. Isto último sería un paso definitivo, pois os machos adoitan dispersar máis mentres as femias adoitan permanecer nos lugares de nacemento das crías. Sexa como fose, o oso en Galicia tivo e ten unha pegada permanente na cultura.

UN ANIMAL MOI  'CARNAVALERO'
 

O entroido, ou 'entroido', é un reservorio de tradicións que se perden no tempo. Algunhas perviviron até o día de hoxe para demostrarnos que en certos momentos da historia o que agora parece anecdótico agora sábese que foi real. Isto é o que sucede na parroquia de Salcedo no Concello da Pobra de Brollón (Terras de Lemos). 
 

É luns de 'entroido', os veciños e visitantes están alerta, esperan a que alguén grite e dea a alarma: “que vén, que vén!”. A xente se feita a correr porque o que vén é o Oso de Salcedo, unha figura con máscara puntiaguda, vestida de peles negras e que percorrerá as rúas da aldea para embarrar con cinza sacada das 'lareiras' e que agora se converte, mesturada con auga, no “barro” co que o Oso vai marcando aos e as curiosas que se achegaron ao lugar para velo e escapar. 

Os estudiosos consideran este espectáculo un sinal para anunciar a proximidade da primavera. O oso abandona a cova onde estivo hibernando e, mostrando o seu xúbilo ante o bo tempo, salgue fóra para manchar aos “desafortunados” que se cruce polo seu camiño. 
 

El Oso pode facer o que le plazca, estamos en 'entroido', a época do ano en que veciños e veciñas dedícanse a saltar todas as normas de comportamento até a chegada da Coresma. A tradición do Oso de Salcedo é antiquísima e posiblemente faga referencia aos tempos en que humanos e osos cruzábanse nos camiños. As súas orixes por tanto, poden ser ritos precristiáns para pedir abundancia e boas colleitas.

Outro oso “carnavalero” é o de Sande, no Concello de Cartelle. Do mesmo xeito que o de Salcedo, sae do seu hibernación e introdúcese nos lugares poboados. A tradición apunta que o oso debe ser capturado e encerrado. O animal simboliza a chegada da primavera, un agoiro para as boas colleitas e a fertilidade.
 

El Oso de Sande sae a buscar comida nas adegas de Mogos, un carballal con antigas adegas. Os veciños saen a capturalo para proceder a encerralo, posteriormente é atado con cadeas para percorrer as rúas de Sande custodiado polas 'bonitas', tamén personaxes do 'entroido' de Sande.
 

Ante estas dúas manifestacións culturais a idea é que a aparición do oso en época do entroido puiden ser unha pista sobre antigas celebracións para festexar a chegada da primavera. O feito de que nun lugar quéirase escapar del e noutro se lle capture para logo “pasealo” polas rúas do pobo, mostran a mala prensa do mamífero entre os habitantes do rural.

A día de hoxe a Fundación Oso Pardo sinala que a visión social sobre o oso mellorou, aínda que apicultores e gandeiros falan de danos. Algo que tamén sucedía cando o animal tiña presenza abundante nas nosas terras, porque unha das pegadas máis relevantes no rural, sobre todo na montaña, son as 'alvarizas' ou apiarios, muros que rodeaban as colmeas para protexelas do oso. Todo é cuestión de volver aprender a convivir con el.