Investigan se a xenética pode axudar na prevención de adiccións

Pódese predicir a predisposición dunha persoa a padecer unha esquizofrenia a partir da súa xenética? E unha drogodependencia? Como axudaría isto ao medicamento? Estas son algunhas das principais liñas dun proxecto que leva un grupo do Instituto de Investigación Sanitaria de Santiago (IDIS), liderado polo genetista Javier Costas.

O equipo de Xenética Psiquiátrica, composto por outras seis persoas pertencentes a diferentes disciplinas --desde biólogos até psiquiatras--, centra os seus estudos en buscar susceptibilidades xenéticas dos pacientes a padecer un trastorno mental ou adictivo, que dependen de factores tanto biolóxicos como psicosociais.

"Ningún dos xenes, por si mesmos, son determinantes" para padecer un trastorno, senón que "pode haber varios miles" no xenoma e "cada un incrementa moi pouco o risco", explica Javier Costas a Europa Press. Por tanto, hai que observar todo no seu conxunto para poder determinar a tendencia a padecer enfermidades mentais e adiccións, un fito para que o medicamento avance cara á personalización e, por tanto, a precisión.

Un proxecto que vai arrincar neste mes de xaneiro a nivel estatal, liderado por Costas desde o IDIS, analizará as variantes xenéticas de miles de pacientes para saber "como se poden analizar conxuntamente para estimar o risco individual" de cada persoa.

A idea, nun futuro non moi afastado, sería que a sanidade conte co perfil xenético de cada usuario, o que permitá optimizar tempo e recursos. Aínda que "de momento faltan estudos que mostren o custo-efectividade destes traballos" como para que os sistemas públicos aposten por incorporalos.

"MÚLTIPLES APLICACIÓNS"
Estas liñas de investigación terán múltiples aplicacións en prevención, diagnóstico e tratamento. En prevención, saber o risco xenético dun individuo a padecer esquizofrenia pode centrar esforzos en evitar que esa persoa concreta desenvólvaa.

"As estratexias de prevención universal diríxense a toda a poboación. Simplemente dicindo 'non fumes cannabis, que causas psicose', non son efectivas, porque todo o mundo coñece a moita xente que fuma cannabis. A idea sería unha prevención dirixida a un grupo de risco xenético elevado", detalla Costas. Isto implicaría un gran avance para a psiquiatría, unha disciplina na que, neste sentido, "non se está facendo nada" en comparación a outras.

Ademais, a xenética aplicaríase á hora de decidir o mellor tratamento. "Agora todo é ensaio-erro, é dicir, o psiquiatra proba cun antipsicótico, non funciona, proba entón con outro, etcétera", di Costas. Mentres o paciente pasa por eses fármacos, o trastorno agrávase, o cal "implica que vai ter peor resposta a un tratamento a longo prazo, ou sexa, que a patoloxía vai ser máis crónica".

No hospital compostelán, o grupo do IDIS estuda pacientes de esquizofrenia, os seus ingresos e en que unidades -se están en agudos, en longa estancia, etcétera- para descubrir os riscos xenéticos a esa cronicidad. A evidencia coñecida até agora "explica moi pouco" respecto diso.

EVOLUCIÓN E COMORBILIDADE
En canto ao seguimento, axudaría a saber se unha persoa cun primeiro episodio psicótico ou depresivo necesita unha maior observación da súa evolución polo seu risco a unha recaída: "Os individuos con máis probabilidades de que vaian desenvolver outro episodio en breve serían citados con máis frecuencia".

Outra das aplicacións sería determinar predisposicións xenéticas á comorbilidade, é dicir, se un paciente de esquizofrenia ten máis risco a sufrir unha depresión ou drogodependencia. O obxectivo do novo proxecto tamén será identifiar marcadores comúns para todos os trastornos con "unha visión máis transdiagnóstica", tal e como subliña Costas.

"Hai un concepto que está a xurdir na última década con bastante forza a nivel clínico e xenético, que é a idea de que existiría un factor de psicopatología xeneral que en cada individuo poderíase manifestar ao longo do tempo" e facelos "máis susceptibles a sufrir algún problema".

METODOLOXÍA
O que fai o grupo do IDIS é analizar centos de miles de variantes ao longo do xenoma para detectar cales aparecen con maior frecuencia naqueles individuos que teñen unha patoloxía. "Todos temos variantes de predisposición a un trastorno mental, o que pasa é que algúns individuos teñen moitas máis e outros, moitas menos", explica Costas.

Á parte destas variantes comúns hai outras "raras" ou "exclusivas" que xorden pola mutación dunha persoa concreta ou a súa liñaxe. Actualmente, "a nivel práctico é moi complicado" identificar as específicas e sería "unha opción a futuro". De momento, a maior utilidade clínica téñena as variantes comúns.

Como se identifican? Segundo conta a Europa Press Laila Ao-Soufi, bióloga integrante do grupo investigador, primeiro recóllense mostras de ADN de pacientes --principalmente de sangue, aínda que tamén de saliva-- para logo, en laboratorio, extraer as secuencias xenómicas.

A partir de aí, chega o groso do traballo a través de bioinformática: analizan todas esas secuencias en programas de computador para cruzar as variantes e identificar as máis comúns. A dificultade destas investigacións pasa polo gran volume de mostras necesarias para achar unha evidencia. O habitual é que as redes investigadoras recollan datos a gran escala, que chegan a ter alcance mundial.

O traballo do psiquiatra Fernando Facal, outro membro do grupo, é clave á hora de recoller as mostras de pacientes do CHUS aos que pasa consulta. "Adoitan querer participar e ser moi xenerosos. Móstranse interesados porque serán nun futuro os principais beneficiados de todos estes achados", destaca.

Este sanitario posdoctoral móstrase convencido de que "en cinco, dez ou vinte anos" estes estudos contribuirán a ter unha psiquiatría máis pesonalizada. "Sería ideal xa desde un primeiro momento poder dicirlle a un paciente que probabilidades hai de que responda a un tratamento ou a outro ou de que se dea un evento en concreto e poder adiantarnos".

Facal cre que os riscos poligénicos en psiquiatría serán unha realidade a medio prazo, igual que xa están a empezar a selo noutros ámbitos como a oncoloxía, onde quizá esta aplicación é máis coñecida. "Os trastornos psiquiátricos graves teñen un compoñente xenético moi importante. A esquizofrenia estímase ao redor dun 80%, máis que calquera cancro ou enfermidade cardiovascular".

"IMPORTANTE" TANTO A BIOLOXÍA COMO A CONTORNA
Que é máis determinante na aparición dun trastorno ou unha adicción: o biolóxico ou a contorna do individuo? "Realmente, non habería ningún factor decisivo. Son tan importantes un como outros", responde Javier Costas.

Isto implica que, por moito que un paciente teña unha predisposición xenética moi elevada a ser drogodependente, se --por exemplo-- convive nunha comunidade relixiosa sen apenas contacto co exterior, é moi complicado que desenvolva a adicción. E o mesmo ao contrario: serán máis altas as probabilidades dun individuo que xeneticamente non ten propensión pero que si está nunha contorna de consumo e normalización de drogas.

Con todo, o peso da bioloxía e da contorna depende do trastorno a tratar: "En dependencia ao alcol, estímase en torno ao 50%. En drogodependencia, está entre o 40 e o 60%, que sería xenético".

O equipo de Xenética Psiquiátrica do IDIS é un dos 18 grupos de toda España que compoñen a Rede de Investigación en Atención Primaria en Adiccións (RIAPAd). Forman parte del Javier Costas como líder, Fernando Facal, Laila Ao-Soufi, Fernando Castro, Pablo Jácome, Manuel Arrojo e Mario Páramo.