Desenterrar a lagoa de Antela, un proxecto imposible?

O pasado 8 de setembro cumpríronse 67 anos dos primeiros traballos para a desecación da lagoa de Antela, a maior zona húmida interior que coñeceu Galicia e o resto da Península. Situada no corazón da comarca da Limia (Ourense), aquel espazo natural de 3.600 hectáreas foi o símbolo da riqueza ecolóxica galega. Isto deixou de ser así entre 1958 e 1964, coas obras de drenaxe ordenadas polo réxime franquista que converteron un ecosistema único nunha chaira agrícola.

A promesa de prosperidade que guio aquela intervención pronto se viu errada. Os terreos, convertidos en parcelas de secaño, perderon a súa fertilidade natural, e con iso chegou unha decadencia socioeconómica progresiva que marcou o territorio durante décadas. Co paso do tempo, a conciencia ambiental e o avance científico han revivido o debate sobre a recuperación da lagoa, vista hoxe como unha oportunidade de rexeneración ecolóxica e económica para toda a comarca.

Do esquecemento ao Plan de Humedais

A recuperación de Antela non é unha idea nova. Xa a finais do século XX, diversos grupos ecoloxistas e científicos empezaron a formular propostas de restauración hidrológica parcial. A máis ambiciosa delas foi presentada en 2020 ao Ministerio para a Transición Ecolóxica, baixo o título “Antela, La Nava e A Janda: un trío de ases”, e asinada por máis de trinta científicos e entidades ambientais. Nela defendíase a recuperación de 1.028 hectáreas de dominio público que foran desecadas nos anos sesenta.
 

O documento recibiría en 2021 o respaldo público da ministra Teresa Ribera, e en 2022 esa aspiración quedaría recollida —aínda que de forma máis reducida— no Plan Estratéxico de Humidais para 2030, aprobado polo Goberno español. O plan fixaba como meta restaurar, polo menos de forma parcial e antes de 2030, unhas 500 hectáreas da antiga lagoa de Antela e a súa contorna. A pesar de todo, tres anos despois daquela aprobación, non se rexistrou ningún avance concreto nin se coñece dotación orzamentaria.

Unha comarca farta de promesas

A falta de movemento institucional provocou frustración entre as organizacións ecoloxistas. Durante o mes de febreiro de 2024, tres entidades —entre elas o Grupo Naturalista Hábitat— reclamaron medidas urxentes e un compromiso real por parte das administracións galega e estatal. O Tribunal Superior de Xustiza de Galicia tamén chamou a atención sobre o abandono da xestión hídrica na comarca, condenando á Xunta e a Confederación Hidrográfica do Miño-Sil pola súa inactividade ante a contaminación do encoro de As Cunchas.

“Antela simboliza o fracaso dun modelo de crecemento que confundiu progreso con destrución ambiental”, aseguran desde Hábitat, que propón instituir o 8 de setembro como “Día de Antela”, unha xornada de reflexión e reivindicación para lembrar a perda da lagoa e reclamar o seu renacemento.

Dez accións, un mesmo obxectivo

As entidades asinantes da iniciativa deixaron claras as súas prioridades: restaurar a lámina de auga orixinal de 1.028 hectáreas, renaturalizar 25 quilómetros de canles de drenaxe, crear novas lagoas e recuperar a vexetación autóctona dos ríos da comarca. O plan tamén inclúe eliminar pistas sen uso agrícola, corrixir infraestruturas que fragmentan o espazo natural e cumprir estritamente o Directiva Marco de Augas (2000/60/#CE) para mellorar a calidade hídrica da Limia.

A recuperación de Antela non se limitaría a devolver auga ás súas terras; suporía rexenerar un ecosistema completo, reforzando a biodiversidade, reducindo a contaminación por nitratos e abrindo novas oportunidades económicas sostibles.

Un proxecto con futuro e nome propio

Un dos impulsos máis recentes xorde do traballo de Diego Rodríguez Vieites, investigador do Máster en Restauración de Ecosistemas das universidades madrileñas. O seu proxecto propón recrear unha masa de auga estable sobre 1.200 hectáreas, combinando criterios ecolóxicos e sociais. Segundo os seus cálculos, a recuperación da lagoa podería xerar uns 175 postos de traballo, repartidos entre gandaría ecolóxica, turismo de natureza, educación ambiental e xestión do espazo.
 

“Non é só restaurar unha lagoa; é recuperar para a Limia a súa identidade natural e un futuro sostible”, explica Vieites, quen lembra o exemplo da Lagoa da Nava, en Palencia, xa parcialmente restaurada e visitada por máis de 12.000 persoas ao ano. O investigador sostén que Antela podería alcanzar un impacto semellante, converter nun novo polo de turismo verde para o sur galego.

A case setenta anos do seu desecación, Antela segue esperando unha segunda oportunidade. A súa recuperación integral precisará vontade política, cooperación institucional e implicación social. Para A Limia, esta restauración significaría a reconquista dun símbolo natural e cultural que, décadas despois, segue latente baixo a chaira que a cobre.