Xogar con lume e coa historia, o perigo dos incendios sobre o patrimonio galego

A imaxe despois dun incendio forestal é desoladora pero a inmensa maioría quedamos coa visión do terreo convertido en cinzas. Non pensamos, por exemplo, no patrimonio natural (vexetal e animal) que se perdeu entre as chamas. Tampouco a maioría pairámonos a pensar que o lume queimou, literalmente, a capa de terra fértil que alimenta ao monte e que tamén se puido eliminar patrimonio histórico de incalculable valor, como os primeiros testemuños da presenza humana en Galicia. Petróglifos, dólmenes (mámoas), castros aínda sen escavar, ermidas e outros elementos patrimoniais como casas centenarias en aldeas perdidas poden acabar como vítimas do lume da mesma forma que árbores, maleza, animais e persoas. É por iso que se fai necesario tamén o analizar cales son as consecuencias directas do lume forestal sobre todo este patrimonio moitas veces sen descubrir ou coidar e ao que, por indiferenza, non se lle dá a importancia merecida. 

EFECTOS DO LUME

Mario César Vidal, socio con Francisco Toucido en Tempos Arqueólogos, coñece os efectos do lume sobre o patrimonio histórico: “fun brigadista contraincendios”. Esta experiencia foi plasmada nun informe no cal se buscaron tanto elementos causantes de incendios ao redor de elementos patrimoniais como as consecuencias dos mesmos. Entre outras conclusións sinalábanse pautas de afectación como son a proliferación de especies pirófitas e o abandono do medio rural, o que se evidencia na falta de xestión no monte e campos. 

A partir de aí, e por observación, constátase que os elementos máis prexudicados polo lume forestal son os petróglifos e outros gravados rupestres realizados directamente sobre a pedra. “As altas temperaturas fan que a pedra poida rachar” e así perder un ben histórico, isto sucede sobre todo se unha árbore cae ardendo sobre a figura pois a combustión fará saltar os esquistos que compoñen a roca. 
 

Os xacementos que permanecen baixo terra vexetal tampouco se salvan do lume. Isto débese a que a parte de materia orgánica do terreo tamén é combustible para o lume. Doutra banda, si ao lume engádenselle plantacións de eucalipto ese solo se “areniza” perdendo estabilidade. Isto tradúcese en escorrentías levadas pola choiva sobre todo no inverno. 
 

Se isto sucede así é probable que a capa de terra superior pérdase, con iso os restos arqueolóxicos como castros ou doutro tipo, sobre todo os materiais máis liviáns, poden ser arrastrados a un lugar que non é o orixinal. “Prodúcese unha descontextualización deses restos arrastrados” sinala Marío César Vila. 

Outros efectos, como se puideron observar nos incendios de Ourense deste verán de 2025, é a perda de patrimonio histórico pero tamén etnográfico e cultural, pois aldeas como San Vicente de Leira arderon e quedaron arruinadas coa consecuente perda de valores que se conservaban nas súas vivendas: valores materiais e inmateriais, toda unha forma de vida. 

O LUME ES A MENSAXE

O lume forestal é unha mensaxe: está a destruírse todo. O todo implica á globalidad de elementos que compoñen o monte, desde o bosque (autóctono ou non), fauna, animais domésticos, patrimonio natural, patrimonio cultural, etnográfico e histórico. O lume transmítenos a mensaxe de que algo se está facendo mal co monte e isto implica a súa xestión.
 

Devandita xestión inclúe a plantación ou aproveitamento do monte como produtor de madeira. Esta actividade non só inclúe a curta e transporte senón que tamén implica a apertura de pistas forestais e, en moitas ocasións a derriba de muros de pedra máis que centenarios. E é que a actividade no monte adoita ser moi agresiva cos restos arqueolóxicos e outros elementos patrimoniais. 
 

“Ás veces, ante a prema de evitar a extensión dun incendio ás veces realízanse devasa de forma inmediata”, isto sen ter en conta se existen ou non restos de castros, dólmenes ou petróglifos. Con todo, a creación de devasa, rózalas de montes e outro tipo de traballos forestais adoitan realizar sen ter en conta a presenza de elementos patrimoniais. 

Pero o principal inimigo do monte a día de hoxe, incluíndo os elementos patrimoniais, é o abandono rural e a acumulación e incremento da masa forestal. Esta masa que crece sen control é un perigo durante a época de incendios, algo recoñecido desde hai anos. 

Pódese facer algo? Si, e é que a creación de espazos de protección para o patrimonio ás veces trae consigo “a creación de cintos verdes protectores tanto das pegadas arqueolóxicas como do propio monte” para que non salte o lume dun monte a outro. “Nalgúns lugares plantamos frondosas ao redor dos campos con xacementos e a continuación herba” o que supón unha devasa en si mesmo. Algo así se fixo cos petróglifos de Rianxo. Tamén é necesaria a retirada de eucaliptos plantados sobre dólmenes e castros facendo ver que non supón unha perda económica para o propietario. 

Víronse afectados xacementos o os incendios de Ourense? Si, e isto pódese ver na sobreposición de mapas arqueolóxicos encima de mapas onde se vexa reflectida a pegada dos lumes. 

Protexer o patrimonio histórico é parte dunha necesidade máis global dentro do monte. Trátase doutras formas de xestión e non da simple plantación e abandono do monte ata que crezan as árbores. Trátase de darlle valor a outro tipo de iniciativas que si permitan a conservación integral do espazo e de todos os valores que o conforman.