Cincocentos anos de pegadas galegas nas expedicións portuguesas ao Índico

A Era dos Descubrimentos foi un período dun gran desenvolvemento tecnolóxico que axudou nas exploracións e a expansión comercial. Foron estes factores, entre outros, os que impulsaron a creación dun vasto imperio marítimo portugués. Aínda que a narrativa histórica adoita centrar nos logros portugueses, estas empresas foron esforzos multinacionais. Mariñeiros de diversas procedencias, incluídos os galegos, desempeñaron un a miúdo subestimado. O profundo coñecemento do Atlántico foron activos inmellorables para as flotas lusas. Unha das pegadas que deixaron os mariños galegos reflíctese no nome dunha illa, Agaléga, no Índico. 

EUROPA BUSCA SOLVENCIA
Hoxe en día os diferentes desenvolvementos científicos permitiron avanzar na exploración tanto fose como dentro do planeta, mesmo dentro de nós mesmos. No século XV os reinos europeos necesitaban solvencia. Isto fixo que movesen capitais no desenvolvemento de navíos fortes, contratación de mariños expertos e desenvolvementos tecnolóxicos centrados na navegación. 

A solvencia estaba en Asia, nos seus produtos pero sobre todo nas especias e o ouro. Ao pechar o comercio no Mediterráneo oriental controlado polos otománs, Europa Occidental llas ingenió para buscar novas rutas por mar até chegar á India. Eludíase así o intercambio a través de intermediarios turcos e venecianos. 
 

A escaseza de ouro en Europa a finais do século XV era notable, e a economía dependía cada vez máis da moeda metálica. Antes do descubrimento de América, o ouro europeo proviña principalmente dunha vasta rexión africana entre Senegal e Sudán. Portugal buscaba acceder directamente a estes xacementos, sendo a conquista de Ceuta en 1415 un paso estratéxico. A explotación de Arguim, o primeiro establecemento portugués no África atlántica, converteuse nun lucrativo mercado de escravos, cuxos ingresos axudaron a financiar expedicións posteriores.

No ámbito político, a estabilidade interna de Portugal permitiu ao Estado actuar como un verdadeiro empresario da expansión. A proxección marítima ofrecía unha vía para alcanzar fortuna e gloria na escena europea. A Casa Real portuguesa, baixo o patrocinio de figuras como o Infante Don Enrique o Navegante e Juan II, foi pioneira no apoio activo e sostido á exploración ultramarina con fins comerciais e de conquista. 

INNOVACIÓNS TECNOLÓXICAS
A hexemonía marítima de Portugal cimentouse nunha serie de innovacións tecnolóxicas, sobre todo en construción naval, instrumentos de navegación e cartografía. Estes avances foron transformacións fundamentais que permitiron a exploración oceánica a unha escala sen precedentes. Nese sentido, o desenvolvemento da carabela foi crucial. Este navío oceánico, altamente maniobrable, caracterizábase polas súas velas triangulares (latinas) e un casco estreito, o que lle permitía aproveitar ventos de diversas direccións. Posuía unha capacidade de até 200 toneladas, o que fixo posible a navegación oceánica de longa distancia e a circunnavegación de África, sendo utilizada por exploradores clave como Vasco dá Gama para atopar a ruta á India.
 

Tamén foron os portugueses quen perfeccionaron métodos e ferramentas para determinar a localización exacta en augas abertas como o astrolabio, o compás e o uso da constelación Cruz do Sur para a navegación no hemisferio sur.

A evolución da cartografía foi igualmente vital con cartógrafos como Jehuda Cresques e Pedro Reinel. Este último creou a primeira carta náutica asinada en 1485 e a primeira en representar latitudes en 1504, e introduciu a Rosa dos Ventos. Para manter o seu liderado e protexer a súa vantaxe competitiva, o rei Manuel I prohibiu a venda de mapas portugueses fóra de Portugal.

NAVEGANTES GALEGOS BAIXO COROA PORTUGUESA
As expedicións portuguesas, aínda que impulsadas pola Coroa lusa, foron empresas de gran envergadura que requiriron o recrutamento de mariñeiros de diversas procedencias. Os galegos, dada a súa proximidade xeográfica e as oportunidades económicas, foron unha parte integral destas tripulacións. De feito, na Baixa Idade Media os portos da Coruña, Viveiro e Ribadeo comerciaban co norte de Europa.

A documentación da época, séculos XV e XVI, non permite cuantificar con precisión a participación galega. Os rexistros a miúdo agrupaban ás tripulacións por nacionalidade ou porto de orixe, o que dificulta a identificación individual. A pesar disto, a presenza de galegos nas flotas foi innegable e significativa, implicando que a súa contribución foi estrutural e non meramente anecdótica.

O primeiro da lista é Xoan dá Nóvoa (João dá Nova), Nacido en Maceda  ao redor de 1460, foi un explorador ao servizo de Portugal. Atribúeselle o descubrimento da Illa de Santa Elena e A Ascensión, así como as illas de Cargados Carallos e Agaléga no Índico. Dirixiu a terceira viaxe portuguesa ás Indias en 1501, regresando con éxito cargado de especias.

Proveniente dunha nobre casa galega, Gaspar de Lemos estivo ao mando dunha das naves da expedición de Pedro Álvares Cabral que descubriu Brasil en 1500. Na súa viaxe de volta (1501-1502), xunto ao cartógrafo Américo Vespucio, descubriu e recoñeceu importantes accidentes xeográficos como a Bahía de Todos os Santos e a Bahía de Guanabará (onde se asentaría Río de Janeiro).

Gonzalo de Vigo (Gonzalo Álvarez Martínez), nacido na cidade olívica, se enlistó como grumete na expedición de Magallanes en 1519. Tras o dano do barco Trindade nas Molucas, desertou e viviu catro anos entre os indíxenas das Illas Marianas, aprendendo os seus costumes e a xeografía da rexión. O seu coñecemento resultou crucial como intérprete para a expedición de Loaísa en 1526.

Sebastián de Ocampo, nacido en Tui, acompañou a Cristóbal Colón na súa segunda viaxe ás Indias en 1493. O seu logro máis notable foi circunnavegar a illa de Cuba en 1508, confirmando que era unha illa e cartografiando as súas costas.


AGÁLEGA
O nome de Agaléga, unha remota illa no Océano Índico, foi obxecto de debate etimolóxico, con varias teorías que suxiren a súa orixe. Unha das teorías máis aceptadas é que o nome "Agaléga" derívase de "A Galega", en referencia a unha embarcación ou, máis probablemente, a un cartógrafo ou navegante de orixe galega que participou no seu descubrimento ou cartografía. 

Neste contexto, la figura de João dá Nova (Xoan dá Nóvoa) emerxe como central. Este explorador galego, popularmente coñecido polos seus mariñeiros como "João Galego", é asociado ao descubrimento das illas Agaléga en 1501. Dise que as designou con este nome en honra á súa terra de orixe.
 

Outras hipóteses suxiren que o explorador portugués Dom Pedro Mascarenhas nomeounas Agaléga e Santa María en 1512, en honra a dúas das súas carabelas. Outra teoría, menos probable, é que Diogo Lopes de Sequeira nomeounas "Baixas dá Gale" ou "Galeass Bank" en 1509, en referencia a ventos tempestuosos ou a un tipo de barco.

A evidencia cartográfica tamén ofrece pistas sobre a evolución do topónimo. Os mapas da rexión mostran unha progresión no nome: inicialmente "Gale", logo "Galera", "Galega", e finalmente "Agalega". Esta evolución suxire un proceso de adaptación lingüística e fonética ao longo do tempo. 

Aínda quedan moitos puntos por aclarar sobre a participación de mariños galegos en expedicións portuguesas ao Índico. Moita da información da época quizá se perdeu e sexa irrecuperable, no entanto, algunhas evidencias ao longo das costas africanas e asiáticas poden demostrar este binomio luso-galego.