A bailar na 'Orquestra' de Miqui Otero: "Os fillos de galegos emigrados somos perigosos; crecemos mitificando Galicia"

Cada vez que Miqui Otero cruza a fronteira que divide Galicia do resto do mundo para volver ao pobo dos seus pais deixa de ser Miqui e convértese en Miguel, ese fillo de emigrantes que atoparon en Barcelona as oportunidades que non ofrecía entón A Mariña lucense. Na súa forma de ser e de escribir pódense atopar trazas do xene galego do que tamén presume e que lle fixo levar a súa última novela a Valdeplata, un lugar que se localiza en Galicia pero que só existe en ‘Orquestra’ e que podería estar en calquera parte.
 

Di estar feliz de presentar en Santiago, en parte porque estas viaxes lle permiten degustar o polbo á feira que tanto lle gusta pero que lle resulta esquivo, até o punto de ter dificultades de compralo na propia Galicia. “Intento non perdoalo cada vez que veño”, admite, antes de pór a bailar ao ritmo da súa ‘Orquestra’. 

Estás xa en plena xira de presentación de ‘Orquestra’. Que che estás atopando nas presentacións? Que reaccións trasládanche os lectores?

A novela leva preto dun mes publicada e de momento vai moi ben. Viña de ‘Simón’, con moitos lectores, e isto era un paso porque os meus outras novelas estaban ambientadas en Barcelona, collía un personaxe e seguíao moitos anos… Era saír do meu terreo habitual e sempre hai esa incerteza, pero de momento está a ser magnífico, con lectores de todas as idades. É curioso porque con esta novela, con personaxes de todas as idades, ves a lectores maiores identificados con personaxes máis novos e ao revés. Resulta interesante. Agora con esta xira o que máis ilusión me facía, por razóns obvias, era vir aquí, pero en todos sitios están a saír moi ben as presentacións. 
 

Hai moitas formas de interpretar un libro como ‘Orquestra’ que toca tantos paus e ten tantos personaxes. Un deles é desde a perspectiva do rural, xa que traes a trama a unha aldea galega, lonxe das cidades. Pécase moito de levar a acción sempre a Madrid ou Barcelona? Se cadra a literatura ten ese punto de culpa de entronizarlas e facer pensar que só alí suceden cousas…

Tradicionalmente foi así, sempre houbo novela urbana e é normal porque o inicio da novela ten que ver coa creación das cidades industriais, onde a xente non se coñece e atópase. Pero nos últimos anos hai o contrario, moita novela ambientada no rural. Si a min preocupábame algo non era elixir unha cousa ou outra, porque cada historia ten a súa paisaxe, senón ser ese novelista de cidade que de súpeto, por unha especie de capricho ou moda, apúntase a facer unha novela no rural. 
 

Non quería que fose así e quería suplilo, á marxe de que é unha contorna que coñezo ao levar toda a vida visitando un lugar parecido a Valdeplata, lendo moito sobre lendas rurais galegas, falando con xente do lugar de máis idade para que me explicasen a historia deste tipo de verbenas… Está ben ter este tipo de prevención, eu, que crecín en Barcelona pero teño esta relación con Galicia, até onde non chegue a miña memoria ou o que me invente quixen documentarme ben.  
 

Pero, a novela tampouco é compracente con Galicia e a espida cos seus montes de eucaliptos, os seus caciques ou o seu punto exotérico. O libro funciona mellor aquí que noutros sitios ou é universal?  

Non sei si universal, pero si intento, precisamente ao ser un terreo que quero e sinto meu, non idealizarlo nin desmitificarlo. Hai moitas cousas do rural que teñen que ver con outros ritmos de vida, outras complicidades…unha serie de cousas que considero moi valiosas e que son absolutamente reivindicables. Pero hai ambientes rurais moito máis claustrofóbicos, onde a diferenza se penaliza, e quería falar de ambas as cousas. 

Os sitios onde se inspira a novela son precisos, hermosísimos, sempre os vin así, a través da mirada migrante dos meus pais e dos meus propios ollos. Pero non quere iso dicir que non che achegues a esa paisaxe e vexas os seus perigos e entendas que ningún territorio queda ancorado nunha época, todos evolucionan e onde hai vida hai conflito, problemas, elementos que enxalzar e denunciar. Por iso a novela tenta non ser compracente, pero si creo que aparece como un sitio suxestivo, máxico, bonito, pero ao estar vivo ten os seus conflitos e problemas. Sería perigoso non exploralos. 

Por outra banda, ‘Orquestra’ podería percibir como un paseo pola nostalxia, aos veráns en bicicleta, aos días de festa que se alargan até ao amencer…Que é para ti a nostalxia? É algo do que debemos afastarnos ou que podemos abrazar de cando en vez?

Si que a novela tenta narrar unha noite pero a través dun mecanismo que é a música, coas cancións que disparan unha serie de recordos que catapultan o pensamento dos personaxes a outras décadas a ese mesmo lugar, a mesma festa. Parecíame suxestivo porque me servía para repasar o pasado recente dese lugar e por extensión do país. A mirada é nostálxica? Depende do lector máis que de min. 

Eu son unha persoa con tendencia á nostalxia, pero si a considero perigosa cando iso reivindica un pasado quitando todo o malo, facendo ese pasado perfecto. Iso pode chegar a ser non só reaccionario senón tóxico. Se ti cres que todo era mellor fai 60 anos, e digo iso con intención, que era un xardín sen problemas, o seguinte paso é que o agora sexa igual que ese pasado. Iso é tremendo, porque repites os problemas e abusos de entón. Non por nada en España á xente de extrema dereita chámallos nostálxicos, por ese rescate sen problemas de que “todo era mellor”. O seguinte paso a esa reflexión é que todo volva ser como antes. E iso é perigoso.  

E, como fillo de galegos, tes nostalxia dalgún verán en Galicia? 

Si, pero os reescribo, os reinvento. A cuestión cos fillos de galegos emigrados é que somos moi perigosos. Somos unha arma cargada, porque a nosa visión é a dos pais que se tiveron que ir e non querían ir. De entrada, desde bebé, o teu retrato de Galicia é un retrato magnífico, do que se tivo que ir e volve unha ou dúas veces ao ano. O que crece con iso tende a mitificar aquilo. Se encima cando volves é nos momentos nos que non estudas ou non traballas todo suma e crea unha bóla de mirar os lugares como magníficos, que o son, pero o reto na novela era, sen deixar de contar iso e ese punto especial, non deixar de explicar os conflitos que existen.

"Eu son unha persoa con tendencia á nostalxia, pero si a considero perigosa cando iso reivindica un pasado quitando todo o malo, facendo ese pasado perfecto. Iso pode chegar a ser non só reaccionario senón tóxico"

Eses personaxes que se van, ou que foxen, e ao volver o pobo é distinto…

Claro, porque tendemos a pensar que cando perdemos de vista a alguén queda conxelada. Pero esa persoa envellece, cárgase de teimas, xa non é como lembrabas. Cos lugares pasa o mesmo, son como nos convén lembralos pero ese lugar non é así, segue evolucionando, para ben e para mal. Iso é o que tenta ‘Orquestra’ cunha serie de personaxes que o teñen todo: o que quedou porque quixo, a que se tivo que quedar irremediablemente, o camioneiro homosexual non declarado que se tivo que ir á cidade para buscar un certo espazo de liberdade para non actuar de forma clandestina… Tamén os mozos da novela, que ven que a cidade é dura, que os alugueres son caros, e os personaxes exponse volver porque o ven con esa capa de idealización, pero ao volver ven que non era só iso, que a vida aí tampouco ofréceche as oportunidades que esperabas. 

A MÚSICA COMO ELEMENTO CONDUTOR

E conectando con ese modo no que usas a música para viaxar entre personaxes, que banda sonora tiñan eses veráns de Miqui Otero en Galicia?

Hai dúas respostas: a banda sonora dos meus auricular e o que soaba nos sitios aos que ía, xa fosen verbenas ou discotecas de Foz.
 

Ou grilos, ou asubíos...

Tamén. A cidade non soa como soa a casa dos meus pais. É un ambiente completamente diferente e soa distinto. A novela está chea desa descrición do que ouves, o que cheiras, o que ves. Na música están as cancións que escoitaba en cada momento e descubrín por amigos de alí até esta música que aparece na novela que ten que ver co que tocan as orquestras e que desde pequeno me fascinou moito. Sempre me chamou a atención que nun sitio nubrado e no que ven chaquetas até no verán a música que soaba eran temas tropicais. Non ten que ver coa radio, senón coa cultura do lugar, con eses emigrados á Habana ou Caracas e esa música que mandaban desde eses sitios. Esa é a razón pola que aquí se escoita merengue ou cumbia, algo que temos asumido pero que é estraño para alguén de Cataluña onde non se escoitaba tanto iso. Sería unha mestura desta banda sonora peculiar do lugar e os meus gustos do momento. 

É certo que en Galicia en particular o mundo da verbena é practicamente unha relixión. Os seguidores de orquestras como París de Noia ou Panorama son pouco menos que hooligans do orquesteo. Cres que responde ese fenómeno orquestero a isto que ti dis? 

Non, creo que é algo máis actual. A novela non vai diso, porque a ‘Orquestra’ da novela para min son os personaxes, a suma da xente que baila ou mira ao grupo musical. É curioso porque se deron épocas diferentes ao redor disto. Recordo que na miña adolescencia renegabamos de participar na orquestra, o normal era non participar e irnos á discoteca. Isto é algo que sucede desde hai uns anos, algo que ten que ver coa xente nun mundo cada vez máis uniforme, onde as rúas comerciais son iguais en calquera cidade europea, creo que esa cultura anónima e parecida ten un regreso ao sentido de pertenza a cousas peculiares de cada lugar. 

A pesar de que esta novela se le noutros sitios de España e identifícanse, a verbena galega é peculiar, é distinta ao resto. É unha reacción a que todo sexa igual, hai un repregamento mesmo da adolescencia e a mocidade que quere vivir todo iso, porque o ve diferente. Os que logo volven deben pensar, con toda razón, que os imbéciles eramos nós cando eramos novos, porque isto non o teño onde estou agora. Isto vivino en Galicia e no pobo de onde é a miña muller, un pobo da fronteira entre Zamora e Portugal, un intento dos mozos de manter isto vivo.
 

E tamén cambiaron os teus gustos musicais desde entón?

Si. Ou non. Máis ben cambiou a música que busco ou compro, pero sobre todo cambiou a miña mirada cara a esta música popular como unha linguaxe común entre xente moi distinta. O que cambiou é que vexo un prado de festa e á xente bailando estas cancións e non poríame xamais a dicir si son boas ou malas, o importante é si están a gozalas. Si valoro máis aló do gusto todas esas cancións que non sabes cando as escoitaches por primeira vez pero que todo o mundo cántaas e sábese de memoria. É unha especie de cousa hereditaria, case máxica. O meu eu adolescente buscaba a cousa máis rara para escoitar, pero agora quero apreciar, e é un dos impulsos para escribir esta novela, esa cousa case colectiva ou de comunidade que ofrece esta música. 

"Recordo que na miña adolescencia renegabamos de participar na orquestra, o normal era non participar e irnos á discoteca. Isto é algo que sucede desde hai uns anos, algo que ten que ver coa xente nun mundo cada vez máis uniforme"

Polas túas obras, parte do teu proceso creativo parece que sae da observación á túa contorna e á sociedade en xeral para compor tantos personaxes como actúan neste libro. Canto tempo dedicas a isto? Estás sempre coa antena posta ou a acendes e apagas?

A antena sempre está posta. Cando estou nun sitio téñome que controlar para non mirar fixamente a conversación de á beira. A miña muller recónveme cando miro de forma moi descarada ou pego demasiado a orella. Sempre me gustou ser o que mira aos que se divirten ou fan outra cousa. Lévalo incorporado sempre e escribo desde que era un neno. O que pasa coas miñas últimas novelas, sobre todo coa última, é que che vas facendo unha carreira, por sorte atopas lectores e podes dedicarche a escribir dunha forma máis profesional, o que fai que isto sexa ademais dunha vocación un oficio.

MIQUI OTERO E O PENALTI DE DJUKIC

Empata o ambiente dunha verbena un pouco con outro elemento que marcou a túa traxectoria vital e profesional, como é o fútbol. Pode ter a orquestra e a música en xeral ese compoñente litúrxico que ten o ir ao campo a ver ao teu equipo?

Para min si. Hai algo parecido e de feito cando me expoño escribir a novela tiña moi claro que non me gustaba esta cousa de que unha historia é para unha xeración concreta ou un perfil determinado de lector. Quería algo que incluíse a todos e expúñame onde sucede isto, onde persoas de idades distintas ou de gustos distintos coinciden durante un tempo determinado. Un deses lugares era un campo de fútbol. É unha cultura moi democrática, pero é certo que nun campo segundo canto pagues estás nunha zona ou outra do estadio, pero na verbena están todos ao mesmo nivel.

O fútbol ten esta linguaxe, aínda que o fútbol moderno está pervertido de moitas maneiras, resulta unha linguaxe común. Se te quedas calado nun ascensor case sempre se pode empezar a falar de fútbol. É parte dunha identidade, non pode ser a única. Un dos momentos máis decisivos na miña vida, aínda que soe solemne, é o día do penalti de Djukic. Eu estaba no Camp Nou e o meu pai era do Dépor. Ese último partido funo a ver cun amigo por primeira vez sen a compañía de adultos ao fútbol e mentres se xogaba eu estaba a decidir que tipo de persoa era: unha persoa que era do Barça dáballe igual gañar ou non a liga porque era moito máis bonita a historia do Deportivo, pero á vez estaba co meu mellor amigo no campo e non podía evitar pensar no sitio ao que ía cada verán… Foi un momento decisivo e cóntoo nun libro que sacou Panenka ‘O desconto. 100 relatos de fútbol máis aló do partido’.

Este mércores presentas na Coruña. Atoparás a cidade cambiada.

Desde aquel día hai unha resaca e eu sentinme mal pola miña reacción. Nese momento era a cuarta liga de Cruyff e non tiña sentido na miña forma de ser. Se o viu en casa co meu pai…pero non deixas de contaxiarche porque estabas nesa idade na que decides como es, que colles esta familia de adopción que son os teus amigos. Foi un momento importante da miña vida e foi un partido de fútbol. 

"Un dos momentos máis decisivos na miña vida, aínda que soe solemne, é o día do penalti de Djukic; mentres se xogaba eu estaba a decidir que tipo de persoa era"

Hai uns anos cando vin presentar a anterior novela na Coruña compreille ao meu fillo unha camiseta do Dépor e outra ao meu pai, unha edición vintage. Foi a miña maneira de saldalo. Agora cando vaia quería tentar comprarlle outra ao meu fillo, que se lle quedou pequena. O domingo pasado alegreime moitísimo. Aínda que o meu pai é un chaquetero! Cando chegou a Barcelona era do Celta, pero o Dépor empezou a gañar e era do equipo galego, aínda que sempre foi moi do Barça desde que chegou á cidade. 

E, polo mesmo, a mirada amarga que poden ter algúns personaxes, podería ser parte do ADN galego ou máis ben froito do barcelonismo?

É unha mestura, desde logo! Teño unha chea de trazos moi galegos. Ese “si pero non”, tentar entender isto e o contrario. Na miña literatura está todo isto, un certo pesimismo case conxénito que ten que ver co barcelonismo até Wembley 1992, con esa cousa fatalista de Núñez. É a mestura das dúas cousas, ten moito que ver con ese carácter galego, incriblemente xeneroso pero suspicaz. 

Aquí as orquestras adoitan pechar con ‘Dores chamábase Lola’ dos Suaves. Cal sería unha boa canción de peche para esta entrevista?

Son bastante fiel na novela á forma na que evolucionan as orquestras. Meto frases segundo a escena, claro, pero tentaba seguir ese avance típico das orquestras. Diríache que as últimas, ‘Voando vou’ e unha de Julieta Venegas. Pero ‘Voando vou’ resume bastante o espírito da novela con aquilo de “Namorado da vida / aínda que ás veces doia”.