O 'tesouro' escondido baixo as augas galegas: máis aló dos 90 pecios e os 600 xacementos documentados

As augas de Galicia albergan un valioso patrimonio cultural, superando con fartura o centenar de pecios rexistrados oficialmente e os 600 sitios con restos potencialmente considerados como patrimonio subacuático. Segundo os expertos, estas cifras son considerablemente menores en comparación co que realmente xace no litoral, ríos, encoros e lagos da rexión.

"Queda moito traballo por facer de localizar, catalogar e investigar moitas zonas do ámbito marítimo de Galicia", afirma o arqueólogo David Fernández Abella, recoñecido polo seu coñecemento dos 'tesouros' baixo a auga.

A categoría de patrimonio subacuático non se limita a barcos afundidos ou restos de naufraxios costeiros. Calquera obxecto mergullado por máis de 100 anos considérase patrimonio arqueolóxico subacuático. Fernández Abella cre necesario revisar esta normativa, xa que permite o saqueo impune de elementos de indiscutible valor histórico.

O 10 de novembro marcáronse 80 anos desde a batalla naval da Segunda Guerra Mundial en Galicia , fronte a Estaca de Bares e Cabo Ortegal, onde avións británicos da RAF e a US Navy enfrontáronse a submarinos nazis no Cantábrico tras operacións na costa norteamericana.

Os restos do submarino alemán Ou-966 afundido na ría de Barqueiro e os do avión Sunderland inglés derrubado carecen de protección ao non transcorrer un século desde o seu afundimento. "Podería ir calquera a coller un fragmento de calquera cousa e levalo á súa casa sen que este espolio teña ningunha repercusión legal. Así de duro e dramático", comenta Fernández Abella, resaltando a existencia de máis vestixios da Segunda Guerra Mundial en Galicia , ocultos aínda na súa costa.

Recoñece que, aínda que a protección do patrimonio submarino en Galicia non alcanza os niveis de Cataluña ou a Comunidade Valenciana, supera o realizado no resto da cornixa cantábrica, estimulada por lendas de naufraxios, especialmente na Costa da Morte.

Nesta rexión xacen barcos como o SS Solway, descuberto por Ton García, dono dunha empresa de mergullo recreativo no porto de Malpica. García admite que antes das primeiras leis de protección do patrimonio submarino na década de 1960, os restos estaban a mercé de mergulladores que despezaban os pecios por encargo de aseguradoras.

CUSTODIA COMPARTIDA DO PATRIMONIO SUBACUÁTICO

A custodia do patrimonio subacuático é unha responsabilidade compartida entre a Xunta , a través da Dirección Xeral de Patrimonio, e o Ministerio de Defensa. A unidade de mergullo do Arsenal Militar de Ferrol, en colaboración con entidades privadas como Argos de Fernández, leva a cabo as prospeccións mariñas.

A información sobre os xacementos mergullados é delicada e pode caer en mans inapropiadas, como o demostrou a controversia coa empresa Odyssey. Aínda que esta situación atraeu atención sobre a recuperación de patrimonio submarino, non foi suficiente para impulsar definitivamente as investigacións e inspeccións, opina Fernández.

Fernández considera que o estudo e rescate do patrimonio subacuático realízase "a tiróns" e depende en gran medida de iniciativas individuais. "Non vexo unha planificación regrada, un traballo maior que si se fai, por exemplo, en estudos como os que se fan nos castros", sinala, engadindo que tamén realiza investigacións en superficie.

O arquivo da Dirección Xeral de Patrimonio Cultural inclúe un catálogo de 90 pecios, cuxo grao de coñecemento e conservación varía significativamente, ademais de 628 referencias a restos que poderían ser considerados patrimonio. Moitas destas últimas proveñen de referencias bibliográficas antigas e datos proporcionados por mariñeiros, sen localizacións precisas. A transmisión oral sobre naufraxios é a miúdo o mellor recurso para historiadores e exploradores submarinos, como indica o mergullador Ton García de Malpica. García descubriu os restos dun barco ocultos por area, unha historia que escoitou do seu avó, un cazador de polbos.

A miúdo, o esquecemento colectivo ha permitido que os vestixios de naufraxios sobrevivan ao saqueo e o espolio. Este foi o caso do SS Solway, afundido en 1843 preto de Baldaio, que agora atrae a surfeiros que buscan ondas xigantes.

Os descubrimentos accidentais, como o do vapor inglés por García , son comúns no rescate de pecios. Cando ocorre, o descubridor debe informar a Patrimonio , que coordina co Ministerio de Defensa a posibilidade dunha incursión para a súa análise.

NECESIDADE DE MÁIS RECURSOS

Fernández Abella lamenta a falta de impulso institucional e financeiro. Pon como exemplo o caso da Ragazzona, unha nave da Armada Invencible descuberta fronte a Cabo Prioriño hai unha década. A recuperación foi posible grazas a un equipo da Universidade de Santiago liderado por Fernández Abella, que aínda loita por fondos para o proceso de rescate do navío.

"Chegamos até onde puidemos con recursos limitados. Para investigar necesitamos financiamento para unha infraestrutura máis ambiciosa ou análises máis profundas do pecio", indica o historiador, que actualmente traballa nun proxecto para valorizar o patrimonio subacuático na ría de Ribadeo.

Ademais do soporte económico, Fernández Abella subliña a necesidade dunha maior divulgación da arqueoloxía submarina. Recoñece que o mar é un espazo misterioso cheo de "tesouros" atractivos, pero tamén inaccesible para moitos, o que limita a súa valoración pública comparado con, por exemplo, a limpeza dun castro que se pode visitar.