Mario Izcovich, psicólogo: "a adolescencia tamén é separar da familia e non compartir certas cousas cos pais"

-Que é ser adolescente, porque antes do século XX non existía este concepto?

Efectivamente, antes érase neno e pasábase a ser adulto porque empezabas a traballar. Coa Revolución Industrial formúlase a pregunta: que facemos con estes nenos? Educábanse, pero eran os nenos da aristocracia. Máis tarde tómase a decisión de meter aos nenos en institucións e non telos na rúa. Aí empeza un período de tempo que era moi curto. Existe un libro, A Transición Adolescente, de Peter Blos, onde se sinala que a adolescencia se acaba cando o adolescente se emancipaba, decidía a súa identidade sexual e formaba parella. Digamos que esta idea agora mesmo xa non ten moito peso. Hoxe en día os fillos poden vivir até unha idade adulta, as circunstancias económicas dificultáronse e isto foise estendendo no tempo. Pero respondendo á pregunta directamente diría que a adolescencia é un tempo que vén despois da puberdade, que é un período de cambios biolóxicos e físicos ineludibles. Despois destes cambios vén un período de elaboración no que o mozo ten que decidir cal é o seu lugar na sociedade, no mundo, e isto inclúe a súa identidade sexual, a súa identidade vocacional de face ao que vai facer na vida. Por tanto, estamos ante un momento de moita fraxilidade para o mozo.

-Ese período onde o mozo vai decidir sobre si mesmo, pode deixalo crebado no caso de que factores como a familia ou mesmo o contexto social impídenlle ser o que desexa?

Hai condicionantes económicos, sociais ou o contexto no que un vive. Estiven en Costa da Morte con pobos con moita xente maior, iso condiciona, a familia condiciona, as continxencias ou feitos da vida, condicionan, e logo está o que un quere e polo que loita e iso é tan importante como o outro. Non creo no destino, creo que cada un pode labrar o seu propio destino se un loita por iso pero sen esquecernos destes condicionantes sociais como vir dunhas condicións humildes. Obviamente hai cousas ás que nunca se poderá acceder tal como está a sociedade.

-Por que se ocultaba a adolescencia ou a mocidade no pasado?

Pola pregunta de: Que facemos con todos estes nenos? Había rituais de pasaxe á madurez pero a pregunta seguía aí. Entón aparece unha idea da Ilustración: hai que aprender e formar. Doutra banda, dáse importancia á escola, un lugar relacionado sempre con impartir contidos, pero é un lugar moito máis que iso, é unha formación social. Podemos velo en como se foi estendendo a escolaridad. A obrigatoriedade esténdese máis, agora está nos 16 anos, agora fálase de estendela máis. Outro dato importante é a esperanza de vida, na época destes nenos sen adolescencia a xente morría ao cincuenta anos, hoxe en día pódese chegar aos 80 anos e os mozos de hoxe en día poida que cheguen máis aló. Co cal, isto tamén me parece un condicionante importante.

-“Os adolescentes transitan por lugares de esixencia”. Como podemos interpretar esta frase?

Teño unha hipótese: os adolescentes son o síntoma da sociedade. É dicir, os adultos esquecemos que fomos adolescentes, aínda que puntualmente un pódese acordar dalgunhas cousas pero cando observamos como xeración, esquecémonos con frecuencia e pomos o foco nos adolescentes coma se fosen un obxecto de estudo. O curioso é que os adultos adoitan cuestionar aos adolescentes pór como exemplo do que é facer ben as cousas. Entón hai unhas expectativas postas nos adolescentes que non son as mesmas que as postas nos nenos, por que?, porque a adolescencia é un momento de toma de decisións. Vivimos nunha sociedade onde hai moita sobreprotección por parte dos adultos, que interveñen moito na vida destes adolescentes, co cal se espera dos adolescentes que sexan bos fillos, educados e que teñan éxito. Freud falaba do narcisismo que se xulgaba nos fillos respecto dos pais. Dicía que para moitos pais o éxito persoal pasa por ter fillos exitosos. Isto podemos velo nas escolas cando vemos pais que teñen fillos con dificultades e é coma se pregúntanse “que fixen eu como pai?” e ás veces é algo máis complicado. Os adultos esperan cousas dos adolescentes nunha época moi difícil, de moito cambio. Pensemos na selectividade, un exame terrible, durísimo, onde non importa tanto que o alumno adquira uns coñecementos como que teña que pasar a proba. Isto sucede nun momento no que ao adolescente están a sucederlle moitas cousas e pídeselle que pase esta proba. Hainos que a pasan sen problema, eu atópome na miña práctica clínica a moitos que sofren e pásano mal, entón isto sería un aspecto da esixencia.

-Entón pódese interpretar que a esixencia é frustración, tanto para adultos como para adolescentes?

Seres humanos, ser exixente é bo, ten que ver cun ideal relacionado co que eu quero, onde quero chegar. A palabra “exixente” soa, ás veces, a algo desmedido, a algo que outro non pode dar. Entón, as relacións son esperar algo do outro pero que o outro pode dar e que se cadra é imposible. Un mozo con dificultades na aprendizaxe, hai unha esixencia por parte dos adultos de que faga as cousas ben, isto convértese en sufrimento para todos. O pai frústrase polo que sucede co seu fillo e sente mal con isto. 

-Outra frase é “o lugar dos adolescentes para falar non é necesariamente a familia”. Onde está ese lugar?

Insistíronnos toda a vida que a familia é o lugar da conversación, está ben iso, pero o que fai un adolescente é construír a súa intimidade. O proceso de adolescencia tamén é separar da familia, por iso hai cuestións que os adolescentes non comparten cos seus pais. Hoxe en día está o problema de adultos que lles custa ser adultos, queren ser “amigos” dos fillos. O que vemos é que isto non funciona así porque o fillo necesita separar do pai. Tamén para moitos pais a conversación é un interrogatorio: “que fixeches?, onde estiveches?”, iso non é unha conversación. Isto pasa por espazos de diálogo pero tendo en conta que non todo se vai a contar, que moitas cousas o adolescente gardarallas para si, trataraas cos seus amigos, a súa parella ou o seu psicólogo se o ten. É lei de vida. 

-Sobre a conferencia que impartirá en Ames o sábado 4 de maio “Construíndo contornas seguras: estratexias para previr e abordar a violencia”. Pódese dicir que os contidos audiovisuais actuais inflúen na violencia entre adolescentes?

Falamos de adolescentes pero a violencia está entre todos nós. Antes falaba da adolescencia como síntoma, pero hai uns días saía unha noticia na prensa sobre a violencia de pais a profesores nunha área concreta de Barcelona, San Adriá. Isto indica que a violencia é un problema da sociedade. O máis importante para min é o relacionado coa autoridade, é dicir, sen caer na nostalxia, hai anos as figuras de autoridade eran clarísimas, quizá non se merecía esa autoridade, pero era unha autoridade formal. Hoxe en día un pai pode dicir unha grosería a un profesor por algo que non lle gustou. Isto non ten relación con ser adolescente, ten relación coa autoridade, porque un problema nas escolas é como se gañan a autoridade os profesores, porque os hai que se gañan a autoridade. Para min hai dúas formas de gañar autoridade, e dígoo polo que vin e oído de profesores, cando te atopas un profesor que ama o que insignia, gústalle ensinar e ten calidades que foi traballando, aí está a resposta. Logo están os profesores que están desanimados, ves que van ao traballo sufrindo. Hai un dato máis, antes o saber estaba na escola, con Internet hai cousas que podes aprender que o profesor e isto é unha dificultade, porque aparece a pregunta “Para que serve a escola?”. Eu creo nas escolas pero ademais hai outro factor: para aprender hai que ter interese por aprender. As pantallas crean falta de atención en adultos e mozos. Si non hai interese é difícil aprender e ademais, estamos nunha sociedade en que os adolescentes se van a durmir moi tarde porque están conectados a Internet e dormen só seis horas e hai estudos que falan da necesidade de durmir oito horas. 

-Sobre a seguridade nas escolas e adolescencia; o bullying está ligado directamente á adolescencia?

O bullying existiu toda a vida, noutras épocas era peor. Agora na sociedade púxose isto como un tema central, pero a violencia é intrínseca aos seres humanos e para iso están as institucións. A cultura permite que funcionemos como sociedade, a escola non é só contido. O que vemos agora é moita violencia en mozas e nenos, os que gozan mirando e os que non saben saír do bullying. Para isto creáronse protocolos pero cada caso de bullying é único. Como equilibramos isto? Como tratamos isto, como traballo con este mozo? Ás veces á familia cústalle recoñecer que o seu fillo é violento ou a familia é unha contorna violenta. A escola, tal como funciona hoxe en día, é o mesmo modelo de toda a vida, funciona como sempre nunha época que é outra. A violencia non é só cos nenos, é cos profesores tamén e isto pode estar relacionado coa burocracia na escola. Por iso creo que é necesario crear espazos de reflexión, algo que a escola non permite porque se está facendo cousas sen deixar tempo aos profesores para sentar e falar. Ante esta cuestión, hai escolas que fixeron un bo traballo con estes “nenos conductuales” e outras que actúan cos “nenos conductuales” como “escolas conductuales”, pouco espazo para a reflexión e ampárase nos protocolos.