A descarbonización, máis preto grazas ás centrais hidroeléctricas: “Galicia ten unha mina de ouro nos seus ríos"

Cando pensamos no proceso de descarbonización moitas veces centramos o tiro nos combustibles fósiles e en reducir o seu uso ou, directamente, eliminalo. Con todo, ese sería un proceso imposible sen substitutos que poidan cumprir coas necesidades dunha sociedade que cada vez demanda máis enerxía e que, á vez, preocúpase por que a xeración da mesma sexa medioambientalmente sostible. 

Nesa carreira cara á descarbonización, a enerxía hidroeléctrica sitúase como a alternativa máis fiable sobre outras opcións como os aeroxeradores ou os paneis solares, fontes de enerxía que “teñen o seu papel” pero sen o arraigamento que xa ten a hidroeléctrica en comunidades como Galicia, “un lugar privilexiado, con moita choiva”, onde poden empregar esta enerxía renovable e gestionable, un plus sobre a fotovoltaica ou a eólica, “que producen cando producen, non cando hai consumo”.

VANTAXES DA HIDRÁULICA

As cifras plasman en negro sobre branco o peso da enerxía hidráulica, que só en 2024 traduciuse en 3.732 megawatts de produción. Se pomos a competir á hidráulica e á solar, por exemplo, vemos que a hidráulica representou un 12,7% da potencia instalada e un 13,3% da enerxía que se xerou, mentres que a fotovoltaica, a pesar de representar un 27,8% da potencia instalada, apenas produciu un 17% da enerxía consumida en España. 

“As centrais hidroeléctricas contan con encoros de regulación, polo que podemos producir enerxía a demanda no momento que o mercado eléctrico requíreo”, refire José Ángel Calvo, responsable de Concesións, Presas e Obra Civil en Naturgy, que destaca as “vantaxes singulares” deste tipo de enerxía. Calvo non obvia circunstancias como o feito de que nun ano de moitas choivas pódese contar con máis recursos para producir enerxía, pero coa hidroeléctrica “podemos elixir o momento óptimo para producir esa enerxía”, sendo isto un alivio para o sistema eléctrico nacional.

Outra vantaxe que ofrecen as centrais hidroeléctricas reside no emprego de xeradores síncronos que “ademais de producir enerxía cando se require” permiten “estabilizar de forma natural a rede”. Por outra banda, a hidráulica permite realizar un arranque autóxeno, tamén chamado ‘black start’, que non deixa de ser o proceso de restauración das centrais eléctricas para pór en marcha sen depender da rede externa para restituír o sistema.

A hidráulica é unha tecnoloxía xa madura que experimentou un salto coa instalación das centrais de bombeo, que achegan “almacenamento ao sistema” con esa estrutura de dous encoros, a distintos niveis, nos que “cando sobra enerxía no sistema, aprovéitase esa enerxía sobrante para bombear auga desde o encoro inferior ao superior e, desa forma, almacenamos auga, pero o que estamos a almacenar é enerxía tamén”, detalla Calvo. 

Mediante ese circuíto, pódese xerar e almacenar enerxía a vontade. Este tipo de infraestruturas, ademais, poden ter unha gran importancia en contextos como os de seca, estando xa preparados para esta clase de escenarios pois “as hidroeléctricas non fan un uso consuntivo da auga”. “Cantos máis encoros, máis capacidade de regulación nunha conca”, puntualiza Calvo, xa que naqueles lugares onde hai máis presas existen máis mecanismos para facer fronte a ese risco. 

A súa IMPORTANCIA NO APAGAMENTO    

Con esta listaxe de beneficios, Calvo considera que no futuro as centrais hidroeléctricas “van ser un recurso indispensable” pois se situará como “una salvagarda, porque é unha enerxía firme e renovable que temos aí e é un recurso do que non debésemos prescindir nun concepto de descarbonización cando se está prescindindo doutras tecnoloxías de xeración, como o carbón, o fuel ou as nucleares”.

A súa presenza antóllase aínda máis importante si cabe si botamos man da hemeroteca e viaxamos ao pasado mes de abril, cando un apagamento en toda a península ibérica obrigou aos traballadores desta industria a enfrontar a unha situación absolutamente inédita que conseguiron levantar en menos de 24 horas, restablecendo o servizo desde cero nun desafío maiúsculo nunha circunstancia absolutamente excepcional pero sobre a que se comentou que podería volver ocorrer nalgún momento. 

“Hai un plan de reposición. Estamos preparados e está ensaiado”, insisten desde Naturgy, que seguindo a refraneiro “espera o mellor, pero prepárache para o peor”, pois esa situación “de lume real” serviu para demostrar tanto a valía dos operarios como a capacidade da rede para restablecer o servizo en tempo marca seguindo os protocolos establecidos. 

“FAI FALTA UN MARCO REGULATORIO CLARO”

Ramón Silva Rey, desarrollador de proxectos en Naturgy, vai máis aló ao comentar que no Plan Nacional Integrado de Enerxía e Clima (PNIEC) 2021-2030 “imos bastante por detrás” no que a hidráulica se refire, principalmente por un “problema regulatorio” e “de mercado”. Isto lévanos a un elemento crave, como é o da garantía de potencia coa xeración de electricidade coa hidráulica, algo que “non se paga na actualidade”.

“Garantir potencia ten un valor para o sistema, sobre todo si é potencia síncrona”, abunda Silva, que tamén salienta na posibilidade da hidráulica para a regulación de frecuencia e control de tensión, así como “a reserva de xiro”, que é “a capacidade de manter unha determinada inercia eléctrica no sistema e a capacidade de arrincar na capacidade de ‘black start’”.

“Todos estes servizos teñen que estar remunerados de maneira acorde”, indica Silva, especialmente nun momento no que distintas organizacións puxeron o acento sobre o papel das centrais hidroeléctricas na transición enerxética e a adaptación ao cambio climático en extremos que van desde a seca até as inundacións, pois as presas “outorgan un poder sobre a natureza para evitar riscos, riscos que xeralmente son catastróficos”. 

O acceso á rede é outro punto sensible no debate, pois Silva reitera que se trata de “un problema crítico”: “Connosco bloqueados, con concursos que non se celebran… Hai moitos proxectos que, simplemente, non van frutificar, porque nunca van ter acceso e conexión”, lamenta sobre a cantidade de investimentos que se poden quedar “conxeladas”.

Así as cousas, Silva insiste na necesidade de que exista “responsabilidade política” e “coordinación coa sociedade civil” para manter o desenvolvemento da capacidade de almacenamento, un campo que parece paralizado en España pola súa complexidade, pero onde existen moitas alternativas que sirvan “para equilibrar o crecemento e o efecto da transición enerxética cara a unha vía de emisións netas cero”. Por iso, pide “un marco regulatorio claro e estable para o almacenamento de enerxía que inclúa tarifas adicionais para almacenar”. 

As reformas administrativas, como as autorizacións ambientais ou os accesos a rede, antóllanse clave, do mesmo xeito que a proposta da futura Lei do Clima de Galicia, onde xa esixirá aos futuros proxectos plans de resiliencia ao cambio climático, de forma que quede detallado como se comportará cada proxecto ante distintas circunstancias e que estarán reflectidos nas avaliacións ambientais xa de seu “exhaustivas e amplas” que se fan en Galicia.

UN BENEFICIO PARA MOITAS XERACIÓNS

De feito, distintas normativas impulsadas ao longo das últimas dúas décadas parecen encamiñadas cara a lograr a neutralidade climática, o gran obxectivo que perseguen as grandes industrias. Con todo, Silva considera que existen aínda procedementos que hoxe resultan de “difícil implantación”. “Isto esixe un cambio de paradigma e non sempre é fácil de solucionar”, recoñece, co exemplo da figura de interese público superior, unha categoría que, para algúns expertos, “debería ser concibida como un cumprimento de deberes intergeneracionales”, de maneira que isto antepóñase sobre outros elementos, coa dificultade engadida de facer ver á poboación que estes proxectos se fan por un ben maior e común. 

“España, e Galicia en particular, ten un nivel burocrático en grao sumo complexo e exixente desde o punto de vista de tramitación”, sostén Silva, que cita consideracións ambientais ou relacionadas co patrimonio cultural e paisaxístico como as máis difíciles de axustar a algúns proxectos enerxéticos que perseguen a tan ansiada descarbonización. Neste sentido, Calvo garante que os proxectos de Naturgy “fanse cos máximos estándar” e que superan distintas fases na súa tramitación con decenas de organismos implicados no exame. 

“Temos enfronte a unha administración que defende o interese público. É a súa función, loxicamente, e o estándar é moi alto. Nós cumprímolo”, apoia, sen obviar que este é “unha percepción dun problema global” para o que talvez faga falta ampliar o foco e velo desde unha perspectiva máis ampla. 

“Moitas veces non nos damos conta de que nós temos un privilexio aquí en Galicia. Temos a auga, que é un recurso incrible. Cando saes a outras zonas a irregularidade das precipitacións é brutal. De feito, España é un dos maiores países do mundo no cociente de presas por habitante, porque xorde desa necesidade de poder regular os ríos para utilizar esa auga. En Galicia temos unha dispoñibilidade de recurso tremenda, unha mina de ouro nos nosos ríos, que loxicamente non pode ser expoliada, senón comenenciuda de maneira respectuosa e compatible cos valores ambientais, que é coa perspectiva na que se desenvolven os proxectos”, avalan desde Naturgy. 

Silva menciona, ademais, un efecto que en ocasións non se ten en conta, pero que basta cunha imaxe aérea para caer nel, e é que nas rexións onde hai encoros “a vida florece ao redor”, polo que non é estraño atopar este tipo de construcións en zonas de especial conservación polos beneficios que achegan para os ecosistemas, xa que “en zonas de embalsamiento de auga a biodiversidade explota e merecen un réxime de protección”.

IMPACTO INMEDIATO NO RURAL

A continuación, Calvo destaca a necesidade de botar man deste recurso “non por un beneficio individual ou empresarial, senón por un beneficio colectivo e global” que ten un impacto inmediato na zona: “Os proxectos deséñanse con enxeñeiros de aquí, con materiais de aquí, con empresas de aquí, xerando emprego aquí… Non é como outro tipo de tecnoloxías, con equipos procedentes da outra punta do mundo. O produto final da enerxía e o traballo quedan no territorio”. 

O exemplo máis inmediato atopámolo no proxecto iniciado o pasado mes de setembro para impulsar un terceiro proxecto para a construción dunha central hidroeléctrica de bombeo en Galicia, debuxando xa o camiño para esta clase de iniciativas vangardistas e respectuosas coa contorna que cumpren cos preceptos establecidos no Plan Nacional Integrado de Enerxía e Clima, a pesar de que falta aínda, insisten os expertos, un “marco retributivo que poida garantir a viabilidade destas instalacións”.

Hai que considerar, ademais, que estas iniciativas, “moi seleccionadas, moi estudadas e con moi alta viabilidade de desenvolvemento”, deséñanse de maneira concreta para recunchos específicos no interior de Galicia, sendo esta industria un elemento revitalizador para o rural, sendo “un elemento de loita contra o despoboamento” en provincias como Lugo e Ourense onde agora mesmo necesitan de compañías capaces de levar este desenvolvemento económico que poida impulsar outras industrias, como a restauración ou o turismo. A Ribeira Sacra, unha xoia cultural e patrimonial, é un claro modelo das oportunidades que xeran os encoros.

“Os novos desenvolvementos que Naturgy ten previstos en Galicia e que está a tramitar son plenamente compatibles con todos eses usos e poden, mesmo, axudar a potencialos”, afirma Calvo. Silva profunda nesa idea e desliza outros espellos nos que mirar, como Portodemouros e Vos Peares, onde xogan tamén unha función decisiva para a extinción de incendios en caso de necesidade e serven como lugares para a formación dos estudantes de Formación Profesional que se especializan en enerxía hidráulica, abrindo aínda máis o abanico de oportunidades. 

Doutra banda, a repotenciación da centrais busca facer máis eficientes as instalacións xa existentes, sendo esta unha industria xa totalmente madura que segue explorando todas as ocasións que se presenten naqueles lugares onde se concentren “os condicionantes técnicos específicos e que sexa compatible co aspecto medioambiental e social”. 

“A tecnoloxía hidroeléctrica leva 150 anos dando o do de peito. É unha tecnoloxía confiable e barata”, certifican os responsables de Naturgy detrás de proxectos que “non son experimentos, están supercomprobados; ninguén experimenta con proxectos de 700 millóns de euros”. Por iso, Naturgy enfronta as súas distintas liñas de proxecto coa seguridade de estar apoiada por todo o traballo de campo, informes ambientais e demais traballos que lles permite ter a certidumbre de que, ao contrario que a auga dos seus encoros, non quedarán estancados.