Porqué hai tantos galegos que viven tanto? Ensaio que aborda lonxevidade gaña o Ramón Piñeiro

Fernández, médico e escritor nado en Ourense en 1967, alzouse co premio grazas a un texto definido como “posible, amable e para un lectorado transversal”, que aborda a lonxevidade galega con rigor científico e vocación divulgativa. O autor asina a obra baixo o pseudónimo Carmen Leonor Foreman, e o xurado subliña que combina un profundo coñecemento médico cunha prosa de gran calidade que busca chegar máis aló do público especializado.

​

O ensaio, titulado ‘A arte de non morrer. Antropoloxía dá lonxevidade galega’, penétrase nas claves de por que en Galicia se vive tanto e durante tantos anos, cruzando perspectivas sanitarias, sociais e culturais. A obra será publicada a próxima primavera por Editorial Galaxia e o galardón está dotado con 3.000 euros, en liña coas bases tradicionais do premio.

​

Traxectoria literaria e recoñecemento previo

O xurado lembrou que non é a primeira vez que o médico ourensán recibe un recoñecemento literario de ámbito galego, o que reforza a solidez da súa traxectoria. En 2022 obtivo o Premio Branco Amor de Novela con ‘A inmoral doutora Cons’ e en 2017 foi distinguido co Premio Vicente Risco de Ciencias Sociais pola monografía ‘Enfermos pobres, médicos tristes’.

​

O investigador, profesor e crítico literario Armando Requeixo, membro do xurado, destacou que o texto premiado representa unha proposta ensaística que se achega a un tema “de innegable actualidade” en Galicia, onde o envellecemento demográfico condiciona a planificación de servizos públicos e políticas de coidados. Requeixo salientou o carácter rigoroso do libro, pero tamén a súa aposta por unha lectura accesible e divulgativa, pensada para un público amplo que vai máis aló do ámbito académico.

​

A lonxevidade galega, reto político e social

O coordinador científico do Centro Ramón Piñeiro, Manuel González, incidiu na “transcendencia” do tema tratado, ao situar a lonxevidade no centro dos debates políticos, sanitarios e sociais que afronta Galicia. Ao seu xuízo, a obra chega nun momento no que a comunidade experimenta unha nova realidade demográfica, marcada por unha poboación moi envellecida e un saldo vexetativo negativo, que obriga a repensar o modelo de benestar.

​

González lembrou que o Premio Ramón Piñeiro, que cumpre 25 anos, naceu orientado ao fomento do ensaio e do pensamento, e que nos seus inicios centrábase sobre todo en figuras históricas ou períodos crave do país. Nos últimos anos, con todo, consolidouse unha liña máis atenta a problemas contemporáneos, como mostra o feito de que o texto gañador de 2024 abordase a intelixencia artificial e o de 2025 penétrese no envellecemento e a lonxevidade.

​

Un premio nun momento de “pensamento vigoroso”

O director xeral de Editorial Galaxia, Xosé Manuel Soutullo, resaltou que o número de orixinais presentados ao certame non deixou de crecer, o que, na súa opinión, evidencia que o pensamento galego vive un momento “vigoroso”. Nesta edición presentáronse 16 obras, todas consideradas polo xurado de gran interese e alta calidade, aínda que finalmente se impuxo o traballo de Fernández.

​

Pola súa banda, o secretario xeral dá Lingua, Valentín García, subliñou que o tema escollido polo autor é “un dos grandes retos e logros de calquera sociedade”, ao pór o foco en como se organiza a vida cando se vive máis anos con boa saúde. García incidiu en que o feito de que Galicia figure entre as comunidades máis lonxevas non só de España, senón do mundo, relaciónase cunha alta calidade de vida e uns servizos asistenciais que permiten aproveitar ese potencial de lonxevidade.​

Galicia, laboratorio de lonxevidade

Os últimos datos sitúan a esperanza de vida ao nacer en Galicia ao redor dos 84 anos, con 84,08 para os nados en 2024, unha cifra en liña coa media española e claramente por encima dos rexistros de principios de século. Nalgunhas provincias, como A Coruña, a estimación supera lixeiramente ese limiar, mentres que Ourense e Lugo, a pesar de ter algo menos de esperanza media, concentran un número extraordinario de centenarios.

​

Na comunidade residen ao redor de 2.000 persoas de 100 anos ou máis, aproximadamente o 0,07% da poboación, unha proporción moi elevada en comparación coa media estatal. Comarcas como Terra de Celanova e Terra de Caldelas, en Ourense, alcanzan un 0,08% de poboación centenaria, un valor que duplica o indicador estatal e aproxímase ou mesmo supera as cifras de zonas azuis clásicas como Okinawa.

​

Ourense e A Paradanta, núcleos de centenarios

A provincia de Ourense consolidouse como epicentro desta lonxevidade extrema, con áreas como Celanova, Caldelas, O Ribeiro ou a Ribeira Sacra (Terra de Lemos) entre as que rexistran máis centenarios por habitante. En moitos destes municipios supéranse os 230 ou 240 centenarios por cada 100.000 habitantes, con Celanova ao redor dos 350 por 100.000.

​

En Pontevedra, a comarca da Paradanta destaca cuns 502 centenarios por cada 100.000 habitantes, mentres que en Lugo sobresaen Chantada e Monforte, e na Coruña obsérvanse taxas altas pero máis moderadas. Estas cifras levaron a varios equipos de investigación, como o programa MAYORSIG da Fundación Matrix e a Universidade de Vigo, a expor que parte da Galicia oriental podería considerar unha nova “zona azul” dentro do mapa mundial de lonxevidade.

​

Dieta, vida rural e redes de apoio

Os estudos sobre lonxevidade extrema en Galicia apuntan a unha combinación de xenética e contorna, onde os factores ambientais e sociais teñen un peso moi relevante. Calcúlase que a herdanza xenética explicaría ao redor do 20–25% da lonxevidade, mentres que o resto tería que ver co clima tépedo, a baixa contaminación, a sociabilidad nas aldeas e unha arraigada cultura de coidados.

​

A dieta que se observa en moitas destas comarcas responde a un patrón atlántico-mediterráneo, con alto consumo de produtos locais de horta, legumes, peixe, aceite de oliva e froitos secos, e pouca presenza de ultraprocesados, o que favorece a saúde cardiovascular e reduce o risco de enfermidades crónicas. A iso súmase un estilo de vida activo, con actividade física moderada mantida máis aló dos 70 ou 80 anos, baixos niveis de tensións e fortes redes familiares e veciñais.

​

Neste contexto, o concepto crave que manexan os investigadores é o de “calidade de vida acumulada”, máis que a existencia dun suposto “xene galego” da lonxevidade. Importan o ritmo pausado, o contacto cotián coa natureza, as relacións de proximidade e o mantemento de tradicións, pero tamén as tensións que xeran o despoboamento rural, a baixa natalidade e a sustentabilidade dos servizos públicos en territorios cada vez máis envellecidos.​