Jacobo Porteiro, candidato a reitor da UVigo: "O ideal con Medicamento sería unha titulación compartida"

Leva xa varios anos con postos de responsabilidade Universidade de Vigo. Que o motivan a dar este paso á fronte na candidatura de CONS3NSO?

Desde que entrei na Universidade de Vigo como profesor e investigador comecei a ter responsabilidade na xestión. Xa moi novo era subdirector de Industriais e tocoume toda a adaptación ao Plan Bolonia dos títulos sendo precisamente o subdirector de Espazo Europeo. Fun tamén secretario de todas as comisións que tiveron que adaptar os títulos de Industriais, que foi unha tarefa importante en volume de traballo e en complexidade, e director do departamento de Enxeñaría Mecánica en dous mandatos. En 2018 incorporeime na candidatura do proxecto de H2040 de Pachi Reigosa no seu primeiro mandato como director da área de Sustentabilidade, onde nos pillou a Covid-19 e, a pesar desa alteración, conseguimos avanzar no plan estratéxico.

No segundo mandato empecei sendo adxunto ao reitor para a sustentabilidade, pero a metade do mandato presentei a miña dimisión e comecei un período de reflexión persoal co longo percorrido que levaba na institución. Agora teño 49 anos e considero que estou na metade da miña carreira profesional, satisfeito con todo o logrado nos ámbitos da investigación e a docencia que compaxinei estes anos. Penso que a universidade, desde a miña perspectiva tendo unha visión completa da mesma, necesita un impulso diferente, unha dirección máis moderna que permita cambiar certos costumes. Foi entón cando empecei a madurar a idea cunha candidatura, pensando en que habería outras dúas encabezadas por Belén Rubio e por Carmen Gracía Mateo.

Que valoración fai dos últimos anos da UVigo con Reigosa á fronte do reitorado? Fala desa necesidade de “modernizar” a universidade viguesa…

Traballei moito e moi ben dentro do equipo de Pachi Reigosa. Considero que moitas cousas que se fixeron moi ben, como vimos durante a Covid-19 coa docencia nos confinamentos e manter a actividade docente e investigadora en momentos realmente complexos, cando non estabamos do todo ben preparados. Nese sentido, teño moi boas unha boa sensación do traballo feito polo equipo de goberno ao que pertencía. 

Neste segundo mandato, o que acaba provocando a miña saída, e doutras persoas do equipo de goberno, foron certas correccións estruturais que entendiamos necesarias na universidade e non estaban a afrontarse. Falo sobre todo cuestións de estrutura, de atención e prioridade da docencia, de ter os recursos humanos centrados nos centros que realmente teñen a carga da docencia da universidade, reequilibrar os ámbitos… certas medidas de corrección que considerabamos urxentes e que non se estaban tomando. Esa é a parte na que me podo mostrar máis crítico, aínda que sigo dicindo que, en moitos outros aspectos, considero que a acción de Reigosa foi acertada. Non me considero crítico nin oposición con todo, pero creo que fai falta un cambio.

Un dos seus eixos, segundo dixo na presentación da candidatura, será “a humanidade”. Perdeuna o sistema universitario ao seu xuízo?

Diría que si, en certo xeito. Non todo é achacable a quen goberna. Entendo que a humanidade parte da idea de que temos que tomar as decisións de forma colectiva e entendo que na sociedade foise perdendo un pouquiño de actividade colectiva, de convivencia. Pasou durante a pandemia que se empezou a distanciar máis a relación interpersoal e profesional. O resultado de todo iso, se non se reactiva desde os gobernos, é caer un pouco nun desapego das institucións e, como resultado, tamén se perde esa capacidade colectiva de compartir proxecto, tomar as decisións pola vía do acordo. Insisto en que non é achacable unicamente a quen goberna, entendo que é algo ambiental e que desde o goberno hai que favorecer o ambiente, as condicións, os puntos de encontro para que se teña máis vida comunitaria, de forma que se facilite que a xente se implique tamén na toma de decisións.

Nos últimos anos, polo menos no tocante ás administracións públicas, parece que se está facendo unha maior aposta pola FP que polos graos universitarios, coa imaxe de que unha carreira non garante a entrada no mundo laboral. Vive un mal momento a titulación universitaria?

Non, non diría que é un mal momento. É certo que a FP deron un paso adiante, modernizáronse e teñen unha oferta de títulos moi atractiva, iso é innegable. O que temos que ter as universidades é tamén unha oferta atractiva e unha boa inserción laboral, e con iso contamos nas moi boas universidades públicas en Galicia, cunha taxa de inserción laboral altísima. Nese sentido, a universidade galega está ao nivel de nosas FP, cada un na súa na súa escala académica, pero iso non impide que teñamos que mirar á fronte e tratar de mellorar, ser máis competitivos a nivel nacional e internacional, que non sexa simplemente manter o ritmo e o rumbo.

MEDICAMENTO, UNIVERSIDADE DE ABANCA, ISRAEL...

Hoxe a actualidade das universidades vira ao redor da descentralización do grao de Medicamento. Despois do acordo alcanzado entre as tres universidades, a Xunta da Facultade de Medicina da USC decidiu non avalar o plan de descentralización. En que situación queda o acordo? Que medidas deberíanse tomar ao respecto?

Estamos nun momento de incerteza. Sabemos todos que a Facultade de Medicina non ratificou o acordo. Dá a impresión de que está o acordo en risco de romper cando se manifestou de forma tan radicalmente contraria a facultade afectada. Se se ratificou o acordo, poderiamos considerar salvados os principais escollos para apoiar e favorecer o que se avance nese nese acordo de desenvolvemento do de desenvolvimiento da da titulación descentralizada. 

Agora, o escenario quizais máis probable, á vista das noticias e a sensación, é que volvamos a un proceso de unilateralidad, un escenario, creo, indesexable para todos, no que estariamos a traballar de forma individual as universidades de Vigo e Coruña nun título propio, cunha facultade propia, cun plan de estudos diferente. Oxalá non cheguemos a ese escenario, pero temos que estar preparados, aínda que teño a esperanza de que poidamos salvar o acordo ao que se chegou.

As outras dúas candidatas manifestaron que non renunciaban a pelexar polo grao de Medicamento na UVigo. É tamén partidario de contar cunha facultade propia? 

Medicamento solicitouse para a UVigoo no ano 91, cando nin sequera era un grao. Tiñamos dereito a pedir ese título e non concedeuse. É unha aspiración histórica da Universidade de Vigo. Temos que ter en conta que a Facultade de Medicina de Santiago é a máis grande de España con 403 alumnos de entrada. As prácticas deses alumnos requiren dunha capacidade hospitalaria que excede á da contorna sanitaria de Santiago. Por tanto, é imprescindible que atopemos os medios para que as áreas sanitarias de Vigo, Coruña, e por que non, Lugo, Ourense e Pontevedra, colaboren nesa docencia da da titulación de Medicamento.

O lóxico é que, tendo tres universidades preto desas contornas desas áreas sanitarias para unha titulación tan importante como a de Medicamento, poida ser compartida por toda esa infraestrutura que temos, tanto de docencia, como de investigación, como clínica, e fagamos a mellor oferta posible de Medicamento para para Galicia. Desexo pensar que somos capaces de chegar a un entendemento cara a unha titulación compartida, titulación única, pero compartida polas tres universidades, con estudantes das tres universidades en facultades, Coruña, Santiago e Vigo, coas súas áreas sanitarias a disposición das titulacións, pero cun único plan de estudos e ben coordinado entre todos, pero en tres facultades. Iso para min sería o escenario ideal a futuro. 

Se non pode ser, porque ese acordo é imposible, desde logo Vigo ten que empuxar por ter un título de Medicamento, co seu propio plan de estudos, a súa titulación e a súa facultade. É dicir, por suposto que non renuncio á facultade ou ao título de Medicamento. Oxalá atopásemos un modelo mellor coordinado entre todos.

Mentres sucede a este debate, a Universidade Internacional da Empresa anuncia que incorporará máis graos á súa facultade de Ciencia, Tecnoloxía e Xestión da Saúde. Enfermaría para o curso que vén e Biomedicina máis adiante. Que lle suxire a entrada da privada no sistema universitario galego cando vemos que hai duplicidade de graos?

Esa é a clave. Igual que temos un acordo entre as universidades públicas galegas de non replicar títulos que xa existan, salvo Medicamento que responde a unha necesidade por tamaño e masa crítica da facultade, no resto dos títulos, salvo que existan necesidades de apoio desde outras universidades, entendemos que hai un acordo de non reproducir ou replicar títulos existentes. Precisamente, porque se está ben cuberto por unha universidade pública en Galicia, pois non ten sentido tratar de replicalo noutra. Entendo que as universidades privadas deberían traballar nese mesmo sentido, coordinados coas públicas, e si trátase de ampliar a oferta e non crear solapamientos, traballar en pé de igualdade, porque iso sería bo para todos. O que temos que estar moi atentos é que non se lles concedan titulacións que xa existan en Galicia e que fagamos unha competencia das titulacións públicas. Iso si que me parecería un erro.

Debe a UVigo ver á Universidade de Abanca como unha competidora ou como debe ser o trato? Como captar aos alumnos para que non se vaian á privada ou a outras cidades ou comunidades?

Compítese desde a excelencia, desde ter unha docencia de calidade, de prestixio, con boa investigación, bos campus, con vida universitaria… Estamos nun mundo no que competimos a nivel internacional e, desde logo na docencia, a nivel nacional. A mobilidade do estudiantado que vén a Galicia a estudar ou se vai de Galicia a estudar é grande. A competencia temos que vela como algo que nos crea un incentivo para ser excelentes, competitivos e ter unha oferta atractiva.

Nese sentido, non temos que terlles medo ás universidades privadas, a condición de que compitamos en pé de igualdade, como dicía antes. Temos que ter a capacidade e un bo financiamento nas universidades públicas para poder ter boas infraestruturas, bo profesorado e poder facer unha competencia en pé de igualdade coas universidades privadas. Niso vai ser clave o novo plan de financiamiento que temos que empezar a negociar en breve coa Xunta. 

Nestes anos viviuse a polémica polos acordos das universidades galegas con Israel. A setembro deste ano, a UVigo era a única do tres que realmente rompera os lazos con Israel. Manterá esa decisión se sae elixido reitor?

Este foi un acordo da comunidade universitaria de non colaborar co Estado de Israel nin coas universidades israelís e de manifestarnos en contra de calquera uso da da violencia. Foi un acordo unánime do claustro que vincula á Universidade de Vigo como institución e sobre o que estou totalmente de acordo. Paréceme un modelo de xestión, un exemplo de que cando se discute e chégase a un acordo, ese acordo é un acordo de toda a comunidade universitaria de Vigo. E, por tanto, eu non son partidario de rompelo e por suposto manteríao. Estou en contra de que se colabore con estados como Israel, mentres non reparen os danos e a comunidade mundial eh considere que se chega ás novas condicións que poidan dar lugar a que se revise ese posicionamento da Universidade de Vigo.

O USO DA IA NA UNIVERSIDADE

Con vistas a futuro, un dos principais problemas que terá que enfrontar o próximo reitor é a xubilación de docentes. Como encara esta problemática?

É un asunto urxente. Temos un persoal de docente cunha digamos cunha idade media alta e unha alta porcentaxe de docentes que superan os 60 anos, encarando xa a súa etapa final e a xubilación. O que non pode unha institución como unha universidade é esperar a que se xubile un docente e captar outro ao ano seguinte para cubrir as necesidades docentes e de investigación, alguén formado, co doutoramento. Require dunha planificación estratéxica. Esa substitución ten que empezar a traballar desde xa para ter xente formada, capacitada, que poida dar esa substitución e non pasar e por ningún momento en que nos falten recursos humanos. Para min é importante, e tamén formaba parte do programa que presentabamos, facer unha planificación estratéxica dese recambio xeneracional para anticiparnos ao problema e ir traballando xa en ter captados aos profesores que veñen substituír as futuras xubilacións. É importante non facer unha programación ano a ano da docencia, senón facer empezar a traballar xa na universidade de dentro de 10 anos. É imprescindible. 

En asuntos que o tocan de cerca, o CINTECX foi recoñecido como centro colaborativo na rede CIGUS da Xunta. Cada vez está máis preto desta categoría. Será unha das súas aspiracións se sae elixido?

Sen dúbida. Pertenzo a un centro que leva moito tempo facendo as cousas moi ben. Temos unha investigación moi potente no ámbito da enerxía, dos procesos, da industria... Quedamos preto do recoñecemento como centro CIGUS, e pola liña na que vén traballando, estou seguro de que pasaremos na seguinte avaliación a ser centro CIGUS. Esperemos que, nun futuro, igual que no caso doutros centros de investigación, temos que aspirar a ser centros María de Maeztu, como ten que ser a máxima aspiración dos centros de investigación. Nesa liña tense que traballar.

Tamén en, o referido á tecnoloxía, a UVigo logrou recentemente financiamento para proxectos co uso da IA. Como debe ser a relación da universidade, desde os investigadores aos alumnos, coa Intelixencia Artificial?

É un tema central, esencial no proxecto de CONS3NSO. Facer unha integración e planificar a forma da integración da IA no noso día a día, xa que todos empregamos xa con certa frecuencia algunhas das IAs que están ao noso alcance, e vemos a capacidade que teñen para facer certas tarefas, se cadra non especialmente complexas, pero desde logo teñen unha utilidade. O que non podemos é tratar de dar a docencia e que o alumnado estea de costas a esa ferramenta. Non é unha ameaza. Ten que ser unha ferramenta que nos axude na docencia e que tamén saibamos axudar ao estudante a integrala no seu no seu traballo como estudante e no seu futuro traballo como profesional. Paréceme fundamental, porque é algo que imos ter cada vez con máis presenza en todas as profesionais, por tanto, sería para min un erro consideralo unha ameaza da docencia. É algo que vén axudar, é unha ferramenta cunha utilidade innegable, pero temos que saber integrala. 

Na investigación xa o estamos utilizando, tanto desenvolvendo técnicas de IA e traballando na IA como obxectivo de investigación, como empregando IA noutras investigacións. Eu, por exemplo, traballo no ámbito da combustión e da enerxía, e empregamos modelos de IA nas nosas simulacións ou facemos optimización de equipos aplicando IA. Xa o estamos integrando na nosa investigación. Pero tamén ten que integrar no día a día dunha administración pública como é a universidade sobre certos procedementos que se cadra son pesados, burocráticos, e poden ser axilizados mediante IA. 

E non é que queiramos substituír traballadores, senón liberar tempo deses traballadores para que poidan dedicar realmente ao que engade valor, onde a intelixencia é imprescindible. Todo o que a IA poida facer tamén significa que era facilmente automatizable e que non requiría dunha intelixencia humana. Se nos fai ese labor, liberamos capacidade e talento para poder abordar outros temas que se cadra non estaban a ser abordados. Por tanto, tamén temos que ser quen de que se integre esa IA como unha ferramenta da universidade como administración. Neses tres alicerces, a docencia, a investigación e a xestión, temos que ser capaces de facer un bo uso da IA para realmente aproveitala.

A dificultade, supoño, será pór límites e establecer as regras de xogo. Aí si que fará falta un debate moi amplo. 

Fai falta un debate amplo e ter moi presente aspectos legais. Xa sexa no ámbito universitario ou nunha administración pública en xeral, se facemos un procedemento, ninguén pode escudar nun erro da IA. Temos que ter tamén aspectos legais e de responsabilidade, de trazabilidad. É unha ferramenta, pero non pode ser o responsable última dunha toma de decisión, porque nos xeraría unha indefensión. Nese debate tamén hai que ter moi presente aspectos legais e as implicacións que poden ter os erros que poida cometer a IA, porque igual que eu mencionaba a capacidade que todos vemos nun nunha ferramenta, tamén vemos como, ás veces, comete erros graves cando se lle fan certas cuestións. Temos que ter moi presente nese debate que a IA non é infalible e a supervisión humana segue a ser imprescindible, tamén a responsabilidade de alguén, unha responsabilidade da institución, non pode ser responsabilidade do provedor da IA, ten que ser a institución a que responsable do procedemento. Trátase dun debate que sen dúbida vai ser complexo e do que ten que saír unha integración da IA responsable. Non pode ser deixar os temas en mans en mans de robots e de IA e esperar a ver cal é o resultado.

Cando falamos da UVigo adoitamos a quedarnos no seu campus da cidade olívica ou na provincia, pero temos que pensar tamén en Ourense e Pontevedra. Cal debe ser a folla de ruta para estes campus? Cales son as súas maiores urxencias? 

Temos a enorme fortuna de ter tres campus. O campus de Vigo é o máis grande, pero logo temos dous campus excepcionais en Ourense e Pontevedra, moito máis preto á urbe, máis integrados, e diría que cunha moi boa integración tamén a nivel social nas cidades, onde se aprecia esa vida universitaria de forma viva, con máis proximidade, que se cadra se dá no caso de Vigo, onde pode non axudar a distancia do campus. 

No campus de Pontevedra temos titulacións no ámbito das ciencias do deporte, da educación e da creatividade. Aí pódese fortalecer con máis actividade, novas titulacións, e tamén existen posibilidades de ampliación do campus e, mesmo, traballar en residencias para os estudantes de Pontevedra, porque o tema da vivenda é un problema nas tres cidades, pero diría que é algo non exclusivo da nosa universidade, senón extensible a Galicia e a toda España.

No campus de Ourense está a construírse agora o edificio de Aeroespacial, é un campus que se vai a ver reforzado por ese novo edificio, logo temos a nova titulación de Intelixencia Artificial, e mesmo habería que ver esa conexión entre os dous campus separados por un viario, estudar si pódese facer unha mellor conexión para darlle máis dinamismo ao campus de Pontevedra, máis vida unificada. Pero, desde logo, temos tres campus excepcionais onde, se tivese que simplificar dalgunha forma as medidas, orientaríao todo a crear máis vida neses campus e a mellorar a mobilidade interna dos usuarios.