Patxi Pérez, "redescubridor" dos restos do bispo Teodomiro: "É o pai do Camiño de Santiago e a identidade galega"

Estamos no noroeste da península ibérica do S.IX, onde un ermitaño de nome Pelayo contemplou un suceso que cambiaría a súa vida e a de Galicia tal e como hoxe coñecémola. Unhas luminarias levárono a dar de bruzos cun mausoleo nun bosque que se atopaba onde hoxe está Santiago de Compostela. E é que a capital galega eríxese precisamente alí porque ese home recorreu ao bispo de Iria Flavia, Teodomiro, que tras tres días de xaxún e meditación experimenta unha revelación: alí están enterrados os restos de Santiago o Maior, apóstolo de Jesús de Nazaret. Esta historia, que aparece recollida en documentos do S.XII, é un mito que, grazas á ciencia, está máis preto de converter nunha realidade 1.200 anos despois.

E é que un grupo de investigadores, baixo o mando do arqueólogo e historiador galego Patxi Pérez Ramallo, desenvolveron unha investigación interdisciplinar coa que cren achar unha serie de evidencias que conducen a pensar que os restos atopados nunha necrópole situada baixo a Catedral compostelá e estudados polo tamén arqueólogo Manuel Chamoso Lamas en 1955 son, efectivamente, os do bispo Teodomiro. 

Na lápida atopada naquel entón a data era o ano 847 d.c., pero as análises de mediados do século pasado e posteriores non puideron concluír con precisión que eses restos fosen os de Teodomiro, sen ser capaces sequera de determinar o sexo do mesmo. Hoxe, grazas aos avances da ciencia e á pericia de Patxi Pérez e o seu equipo, podemos testemuñar que si, son desa data. Ademais, todo convida a crer que son os do lendario Teodomiro.

"UNHA PERSOA CLAVE NA HISTORIA DE GALICIA" 

“Teodomiro, inconscientemente, foi o pai fundacional do que hoxe é Santiago de Compostela, xa que se levanta a cidade ao redor destas supostas reliquias, e tamén do Camiño de Santiago”, detalla o arqueólogo santiagués, que vai máis aló ao considerar que Teodomiro é responsable en gran medida "da identidade de Galicia, da nosa historia, xa que o seu día é o 25 de xullo, pero tamén cunha gran repercusión en España”. 

“É unha persoa crave na historia de Galicia. Esta investigación é valiosísima porque é a primeira vez que podemos identificar un personaxe histórico tan antigo en España e un dos máis antigos de Europa”, indica Pérez. 

Nesa liña, cre que este achado pode ser visto desde distintos puntos de vista, xa que a investigación internacional, desenvolvida pola Universidade Norueguesa de Ciencia e Tecnoloxía (NTNU) en colaboración con institucións como o Instituto Max Planck de Geoantropología ou a Universidade de Estocolmo, “vai ser un exemplo a seguir no futuro”. No entanto, no plano persoal, para un arqueólogo galego como Pérez, que xa encabezou outros estudos na cripta compostelá, este é un fito non só porque Teodomiro “vaise a estudar e vai dar moito que falar”, senón tamén “porque esta é a investigación máis importante que fixen até agora, por relevancia persoal e pola relevancia que terá para o Camiño de Santiago e para Galicia”.

En calquera caso, Pérez salienta que non hai forma de garantir que os restos sexan os de Teodomiro, pero as posibilidades “son moi moi altas” por todos os indicios. Poderá concretar no futuro? “É imposible sabelo”, recoñece Pérez, consciente de que futuras investigacións poden facer que o caso vire en moitas direccións, pero lembra que este “é un individuo de fai 1.200 anos; non podemos seguir o rastro dos seus familiares descendentes para comparar o ADN”. “É un problema que imos ter sempre”, lamenta. 

CARGA DE ADN NORTEAFRICANO, PEQUENO, UNHA DIETA "MELLOR QUE A DUN CAMPESIÑO"...

Aínda que existe esta atadura, os investigadores apóianse na serie de coñecementos que poden ser moi valiosos para o futuro, como o estudo do ADN. “Podemos comparalo co ADN actual. Teodomiro tiña unha porcentaxe significativa de carga norteafricana, presente aínda hoxe nas poboacións actuais de Galicia. Non se sabía de onde era, pero con Teodomiro sabemos por onde pode apuntar, podendo ser un movemento migratorio do reino visigodo, que chegaba até o norte de África e que coa expansión dos musulmáns van chegando ao norte da península”.

O contexto arqueolóxico é tamén importante, considerando que os restos foron atopados dunha forma determinada. “Non están mesturados. Non hai ninguén máis enterrado alí e foron respectados. O demais é ir encaixando os distintos puzzles: era un home, un bispo, algo que podemos deducir polos seus ósos que nos indican que, falando de maneira coloquial, ‘non daba pau á auga’, non traballara na súa vida, cunha dieta mellor que a dun campesiño, pero tamén humilde, propia dunha persoa con relixiosidade que seguía e evitaba comer carne varias veces ao ano. A datación do radiocarbono coincide con dátaa da súa morte, o seu ADN encaixa cunha persoa de fai 1.200 anos, cunha carga visigoda, romana e un pouco norteafricana e íbera, unha mestizaxe que caracterizou o territorio neses séculos. Si unimos as pistas, podemos dicir que hai máis posibilidades de que sexa Teodomiro e é moi difícil que os que queiran demostrar o contrario poidan facelo”, razoa Pérez. 

Outro elemento moi curioso desta investigación é a aproximación ao lugar de procedencia dos restos, xa que son os de alguén que “sempre viviu preto de Santiago, pero a súa procedencia orixinal estaba xusto onde está Padrón”. Chegar a esa conclusión é parte da especialidade de Pérez, que co estudo dos isótopos puido concluír que era unha persoa que vivía cerca do mar, pero tamén na contorna de Santiago. 

“Os isótopos de osíxeno deixan unha pegada determinada pola auga que bebemos, o aire que respiramos…e din de onde somos xeograficamente. Nas miñas investigacións anteriores na necrópole da Catedral de Santiago puiden delimitar eses valores noutros restos. Teodomiro tiña eses valores, pero xusto no límite, máis propios dunha persoa próxima á costa, coincidindo con Padrón e Iria Flavia. Aí pillámolo”, celebra o investigador. 

ANALIZAR As RELIQUIAS DO APÓSTOLO?

Para a datación con radiocarbono, sinala Pérez, non é necesaria unha gran cantidade de restos. Bastou, neste caso, cun anaco pequeno das costelas para poder realizar este proceso “co que basta até medio gramo”. Sendo así, e á vista do éxito desta investigación, as miradas de moitos se dirixen directamente á urna de prata que se atopa na Catedral e que gardan, segundo din, as reliquias do apóstolo. Por que non utilizar estes mesmos métodos para descifrar uns dos ósos máis sacros da cristiandad? Aí, o arqueólogo atopa algunha que outra dificultade engadida.

“Porque depende do Vaticano”, recalca, “mentres que cos de Teodomiro dependen da Igrexa de Santiago”. “Só o Papa pode autorizalo. Entramos nun debate moi complexo que confronta directamente co fenómeno do Camiño de Santiago, onde realmente non importa tanto o resultado, porque nunca poderás demostrar ao 100% a identidade”, argumenta Pérez, á vez que pon como exemplo a Saba Santa de Turín: “Cada ano hai investigacións que din unha cousa e a outra, que si é falsa ou si é auténtica. Todos os anos. Si mesturamos fe e ciencia…xa dá igual, o importante é o fenómeno”. 

Eses ósos, “que chaman a atención por ser dunha persoa fráxil, miúda, pequena, que deberían ser de alguén dedicada á oración e a traballos intelectuais”, serán agora un reclamo para máis estudos, especialmente aqueles que queiran darlle unha volta de porca ao estudo do ADN, comparando os resultados de hoxe cos de alguén que viviu un milenio atrás. 

“Teodomiro pódenos axudar a entender moitas cousas. Somos unha mestizaxe grande pero é bonito comprender tamén todo o que ocorreu na Idade Media, cun gran buxán no noroeste peninsular, illado, empobrecido e sen documentación. Agora temos toda esta información onde nos fallaba a parte documental”, sostén. 

Cos resultados aínda goteando e coa tinta fresca, para Pérez esta investigación é un exemplo non só da importancia de realizar este tipo de estudos multidisciplinares, con figuras tan relevantes como o tamén galego Ricardo Rodríguez Varela, encargado de levar a parte xenética, senón tamén da importancia dos investimentos nestes campos. “España ten que estar orgullosa do que se inviste en arqueoloxía. España en produción científica creo que é un exemplo a seguir en Europa. Somos valorados internacionalmente”, celebra.

Que será o próximo que nos contará Teodomiro? Cantas verdades pode esconder ese home enxoito que viviu fai máis de 1.200 anos? “Na Idade Media encantáballes adornalo todo. Pero dentro desa lenda imaxinaria, que parece un conto, atopamos unha parte de realidade. E podemos atopala. Iso é o fermoso da ciencia, que nos permite separar e atopar a verdade neses contos de tradición oral que se transmitían desde o S.IX até o S.XII”. Unha realidade que chega até os nosos días cos miles de peregrinos que realizan o Camiño de Santiago, cuxa lenda non deixa nunca de crecer.