Pirómano ou incendiario? Psicólogos responden sobre esta patoloxía "pouco frecuente" e con "alta taxa de reincidencia"

O primeiro de todo, pode explicar que debemos entender cando falamos de pirómanos ou da piromanía? É o mesmo que un incendiario?

A piromanía é un trastorno mental recollido no DSM-5 dentro dos chamados trastornos do control dos impulsos. Caracterízase por:
• Unha necesidade irresistible de prender lume, precedida de tensión ou ansiedade.
• Unha sensación de alivio, pracer ou gratificación ao inicialo ou ao observar as súas consecuencias.
• Ausencia de motivos económicos, políticos ou de vinganza que expliquen a conduta.
• Reiteración: non se trata dun episodio illado, senón dun patrón de conduta.

O diagnóstico forense require descartar outras causas: o lume non se acende por beneficio material, encubrimento de delitos, intento de intimidar ou trastornos psicóticos onde o lume se acende seguindo unha orde delirante. Noutras palabras: non todo incendiario é un pirómano. O pirómano actúa movido por unha compulsión interna, mentres que o incendiario adoita ter un motivo externo e consciente.

Diferenciamos claramente entre ambos:
-Pirómano
ou Trastorno mental específico.
ou Queima por impulso incontrolable.
ou Adoita permanecer no lugar do incendio, e mesmo colaborar como “voluntario” na extinción, buscando revivir a emoción.
ou Adoita presentar antecedentes de problemas de autocontrol, condutas disruptivas na infancia e, en ocasións, fascinación patolóxica polo lume.
 

-Incendiario
ou Persoa que provoca lume cun propósito concreto.
ou Pode facelo por interese económico (cobrar un seguro, recualificación urbanística), por vinganza, por terrorismo ou sabotaxe, ou mesmo por neglixencia grave.
ou Non se considera un trastorno mental en si mesmo, aínda que pode dar en suxeitos con trazos antisociais ou psicopáticos.
 

Na práctica pericial, para determinar se alguén ten diagnóstico de pirómano, analízase:
• Historia clínica e antecedentes: episodios repetidos de incendios sen xustificación.
• Entrevista clínica forense: valoración da motivación, control de impulsos e posibles delirios.
• Probas psicométricas e proxectivas: escalas de impulsividad, personalidade e control conductual.
• Observación de patróns conductuales: permanencia na escena, goce observado, participación activa en incendios.

É fundamental lembrar que a piromanía é moi pouco frecuente. A maioría dos incendios provocados en España non se deben a este trastorno, senón a intereses económicos, neglixencias ou imprudencias. De feito, estudos mostran que apenas un 10% dos incendiarios diagnosticados en procesos xudiciais cumpren criterios de piromanía estrita.
 

Cando falamos de “pirómanos” nos medios adoitamos englobar baixo ese termo a calquera persoa que inicia un incendio. Con todo, desde a psicoloxía forense debemos diferenciar con rigor: o pirómano é un enfermo que queima por impulso e pracer; o incendiario, na maioría dos casos, actúa con intención consciente e motivada.

En IPSIA-Psicólogos fan unha importante diferenciación entre a piromanía en nenos e adultos. Hai algunha idade na que sexa máis frecuente? Pode corrixir se se recoñece pronto? Que indicadores poden facer saltar as alarmas dos pais? 
A piromanía adoita manifestar na adolescencia temperá e media (entre os 12 e 18 anos), aínda que pode haber condutas de fascinación polo lume desde a infancia. Os nenos pequenos que xogan con mistos ou chisqueiros non son necesariamente pirómanos: en idades temperás falamos de curiosidade normal. A preocupación xorde cando a conduta se volve repetitiva, secreta, perigosa e está acompañada de excitación emocional ou pracer tras o incendio. En adultos, a piromanía é menos común, pero pode persistir se non foi abordada en etapas previas. No ámbito forense, a maioría de diagnosticados teñen un inicio temperán da conduta.

A detección temperá é clave. Cando se aborda na adolescencia, é posible traballar con técnicas cognitivo-conductuales orientadas ao control de impulsos, a xestión de ansiedade e o desenvolvemento de alternativas de conduta. Tamén pode ser necesario o traballo familiar e, nalgúns casos, apoio farmacolóxico.
 

Algúns indicadores de alarma que poden facer sospeitar que a curiosidade polo lume está a evolucionar cara a un patrón problemático:
• Fascinación excesiva por lume, explosións ou sirenas de bombeiros.
• Reiteración en acender pequenos lumes, mesmo sen motivo.
• Mentir ou ocultar a conduta incendiaria.
• Expresar alivio ou pracer tras provocar lume ou presenciar un incendio.
• Mostrar escaso medo ás consecuencias ou aos riscos para si e os demais.
• Asociar o lume con poder, dominio ou forma de liberar tensión.
• Historia doutros problemas de conduta (agresividade, roubos, vandalismo, crueldade con animais).
 

Que busca un pirómano coas súas accións? Obteñen algún tipo de beneficio persoal ou esconden outras patoloxías?
O pirómano verdadeiro non busca un beneficio externo. O que persegue é unha gratificación interna:
• Liberar tensión acumulada antes de acender o lume.
• Experimentar pracer, alivio ou excitación ao provocar e contemplar as chamas.
• Sentir poderoso ao controlar un elemento destrutivo como o lume.
• Nalgúns casos, revivir a emoción volvendo ao lugar do incendio ou participando na extinción como espectador activo.

Trátase dun impulso incontrolable máis que dun plan racional. Isto é o que diferenza ao pirómano do incendiario motivado por intereses económicos, políticos ou de vinganza. A diferenza doutros incendiarios, non obteñen un beneficio material (diñeiro, vinganza, encubrimento dun delito). O “beneficio” é exclusivamente psicolóxico:
• Sensación de descarga emocional.
• Pracer subxectivo ou excitación.
• Ás veces, reforzo social si son recoñecidos por “estar cerca” do suceso ou mesmo colaborar na extinción.

Ese reforzo interno converte a conduta en altamente adictiva e repetitiva, o que explica as reincidencias.
O diagnóstico de piromanía é excluínte, é dicir, só confírmase cando non hai outra explicación mellor. Entre os diagnósticos diferenciais atopamos:
• Trastornos de personalidade antisocial ou límite: o lume como conduta impulsiva ou destrutiva para facer dano.
• Trastornos psicóticos: o incendio como resposta a alucinacións ou delirios.
• Atraso intelectual ou dano neurolóxico: onde a persoa non comprende a magnitude do risco.
• Consumo de sustancias: incendios cometidos baixo intoxicación ou como parte de condutas de risco.
 

PODE CORRIXIR A PIROMANÍA? CON QUE FRECUENCIA REINCIDEN?

Existe “cura” para unha patoloxía como a piromanía? Como se trata ou reconduce?
A piromanía é un trastorno do control de impulsos, e como tal se parece ao que ocorre noutras adiccións conductuales (como a ludopatía). O que si existe é a posibilidade de reducir drasticamente a reincidencia, controlar o impulso e dotar á persoa de estratexias de afrontamiento. Na práctica forense obsérvase que, sen tratamento, a probabilidade de que un pirómano reincida é alta. Con intervención axeitada, esa probabilidade diminúe significativamente.

A terapia cognitivo conductual é a intervención con maior evidencia:
• Adestramento en control de impulsos: identificar sinais previos ao impulso e aplicar técnicas de demora ou substitución.
• Reestruturación cognitiva: traballar as crenzas de fascinación ou poder asociadas ao lume.
• Exposición e prevención de resposta: enfrontar a excitación asociada ao lume sen chegar ao acto.
• Manexo de ansiedade e emocións: técnicas de relaxación, mindfulness ou biofeedback para reducir a tensión que precede ao impulso.
Tamén se fai intervención con familiares, especialmente en adolescentes, para:
• Supervisar condutas de risco.
• Reducir acceso a materiais incendiarios.
• Establecer normas claras e consistentes.
• Favorecer reforzos alternativos ao comportamento perigoso.

Segundo a súa experiencia, existe máis risco de reincidencia entre os pirómanos diagnosticados que noutros pacientes con trastornos de conduta? 
A piromanía, ao ser un trastorno do control dos impulsos, tende a presentar altas taxas de reincidencia se non hai tratamento nin supervisión. Estudos forenses sinalan que entre un 30% e un 60% dos pirómanos diagnosticados reinciden nun prazo de poucos anos se non se intervén.

En comparación, os incendiarios con motivacións instrumentais (económicas, vinganzas, encubrimentos) adoitan reincidir menos, porque a súa conduta depende dunha motivación externa concreta e non dun impulso interno repetitivo. Isto converte á piromanía nunha condición de especial risco social: o pirómano pode repetir a súa conduta aínda que sexa sancionado ou comprenda racionalmente as consecuencias, porque a gratificación interna prevalece sobre o castigo.

Imaxino que existe aínda moito hermetismo á hora de recoñecer ou tratar un caso como a piromanía e será difícil falalo en público. Os pacientes responden ou se axustan a algún perfil concreto? Existen redes ou grupos de apoio para estes pacientes?
Trátase dun trastorno pouco frecuente, con gran estigma, e que na maioría dos casos abórdase só tras un incidente grave ou unha intervención xudicial. Non existen redes de apoio específicas para pirómanos en España nin na maioría de países europeos. O que se aplica son programas clínicos individuais de control de impulsos, ás veces enmarcados en unidades de psiquiatría forense.
 

En contornas penais, algúns países ensaiaron programas grupales adaptados de terapias cognitivo-conductuales e de prevención de recaídas, similares aos que se usan en adiccións.

'EFECTO WERTHER'

No xornalismo existiu durante moito tempo a crenza de que non se debía informar de casos de suicidio porque isto podería alentar a outras persoas a tentalo. Pode suceder cos pirómanos, que ante unha onda de incendios poidan verse animados a dar renda solta ás súas ideas, ou existen outros detonantes?
Coñécese como efecto Werther que a cobertura mediática dun suicidio pode desencadear imitacións. No caso da piromanía, aínda que a evidencia científica é máis limitada, si se describiron fenómenos similares:
• Exposición mediática intensa a incendios forestais pode actuar como estímulo desencadenamento en persoas con impulsos pirómanos latentes.
• Non tanto porque “copien” o acto, senón porque se reactiva a fascinación polo lume, ao ver imaxes repetidas de chamas, helicópteros e equipos de extinción.
• Ademais, a narrativa mediática que ás veces presenta ao pirómano como unha figura case misteriosa pode reforzar a fantasía de quen xa senten atracción patolóxica polo lume.

En canto aos medios, contan os profesionais con suficiente apoio das administracións para poder prestar unha correcta atención e seguimento ás persoas diagnosticadas?
A piromanía é un trastorno pouco frecuente, estigmatizado e moitas veces invisible ata que chega aos tribunais. Isto provoca que:
•Non existan protocolos específicos na maioría de servizos de saúde mental para a súa detección e tratamento.
•O seguimento clínico-forense recaia en unidades de psiquiatría forense, moi limitadas en número e recursos.
•A coordinación entre xustiza, sanidade e servizos sociais sexa débil, o que dificulta a continuidade asistencial tras unha condena ou medida xudicial.