'As tolas que non o eran', retrata a represión sobre as mulleres disfrazada de enfermidade mental

O Arquivo de Galicia, situado na Cidade da Cultura de Santiago de Compostela, acolleu en 2023 unha exposición sobre as mulleres internas no Hospital Psiquiátrico de Conxo. A través de 57 pezas, entre elas informes clínicos e cartas persoais, trataba de ilustrar como durante anos se internou a mulleres por cuestións que distaban moito de ser enfermidades mentais.

Esta mostra foi a que levou á investigadora e xornalista Carmen V. Valiña (Baio, 1985) a expor que había detrás dos muros do que, durante décadas, foi o único psiquiátrico de Galicia e pór luz así ás voces "silenciadas" de centos de internas: nais solteiras, mulleres que gozaban da súa sexualidade e mesmo novas con comportamentos 'estraños' tras sufrir unha violación ou un aborto, por exemplo.

Mulleres que avergoñaban ás súas familias por saír do socialmente establecido para a época. "Trátase de presión social disfrazada de enfermidade mental", resume Valiña.

Para esa investigación mergullou no propio Arquivo de Galicia, entre máis de 500 expedientes de entre 1875-1936, dos que acabou seleccionando medio centenar de historias para incluír no seu libro 'As tolas que non ou eran', do que charla con Europa Press.

"A idea era rastrexar os perfís cunha perspectiva máis académica, pero ao final resultou que a documentación escondía unha subjetividad moi potente, algo moi íntimo", relata, algo que ademais non é o habitual.

Refírese ás denominadas 'historias familiares', documentos nos que se recollían as entrevistas que os médicos realizaban aos homes que levaban a estas mulleres a Conxo. Argumentaban por que, na súa opinión, deberían ser recluídas as súas mulleres, fillas ou irmás. Aínda que é certo que moitos destes informes ían acompañados dun diagnóstico psiquiátrico claro, había tantos outros que non.

CASTIGADAS POR LEVAR UNHA VIDA "LIBRE"
Mesmo detrás daqueles que contaban cunha avaliación médica podía seguir o rastro do machismo da época. 'Tolemia histérica' ou 'psicose puerperial' -- depresión postparto -- eran só algúns dos diagnósticos máis repetidos.

A histeria era un dos máis habituais, especialmente utilizado, por exemplo, para viúvas cunha sexualidade liberada. "Castigábaselles por levar unha vida máis libre, máis independente, fóra do establecido para unha muller da época", explica Valiña.

É o caso, por exemplo, de Manola Navarro, unha moza nova que emigra á Habana coa súa familia, onde empeza a levar unha vida máis "libre". Cando volve, con estes 'costumes', a súa familia decide ingresala.

Que a suposta enfermidade mental era case o de menos demóstrao o propio feito de que non existise para as internas ningún tipo de tratamento. "Curiosamente, as ferramentas de curación que había era o traballo no hospital. Estas mulleres limpaban, traballaban nas cociñas ou na horta", relata a xornalista.

Do que non se atopa rastro nos informes é do que ocorría cos embarazos que chegaban a bo porto. Mulleres que entraban embarazadas (na súa maioría, nais solteiras) ou que mesmo quedaban en cinta dentro do psiquiátrico -- "habería que saber en que condicións ocorría isto" -- e con cuxos fillos "non se sabe que ocorreu".

Por aquel entón, aínda que aínda sen nome formal, estas mulleres xa se enfrontaron á violencia vicaria. "Nestas mulleres entrecrúzanse moitos factores. Estamos a falar dunha discriminación multifactorial, posto que na súa maioría eran mulleres do rural, de clases humildes. Non tiñan ningunha posibilidade de saír dese círculo. Moitas morrían alí dentro", comenta Valiña.

ESPIRAL DE SILENCIO E VERGOÑA
Con todo, a partir dos anos 20 e 30 empeza a destacar tamén outro perfil, máis de clase media. A partir de aí é por onde quere ampliar agora a súa investigación Valiña, seguindo a cronoloxía dos primeiros anos do Franquismo.

Non é fácil, recoñece, seguir o rastro destas mulleres, posto que a espiral de vergoña e silencio da que eran vítimas elas e as súas familias esténdese até os nosos días. "Eran mulleres das que non se falaba nos fogares. Ter un caso así na familia supuña un estigma e levaba unha vergoña que continúa hoxe", recoñece.

Aínda que nas presentacións do libro si se lle achegaron persoas para contarlle casos persoais -- incluso un familiar contactou con ela porque que quería reconstruír a historia da súa antepasada (Carmen, da Costa da Morte), para as súas netas --, "non é para nada habitual".

Máis aló dos indubidables avances alcanzados neste século, a investigadora galega pon o foco sobre certas "similitudes" que continúan enraizadas no pensamento popular. "Moitas veces séguesenos tratando de histéricas, caracterizándonos polo emocional como algo negativo cando se nos quere ridiculizar", afea.

Nesta liña, censura que exista aínda unha concepción da saúde mental "moi marcada polo patriarcado". "Séguense sobrediagnosticando e sobremedicando cuestións máis de índole social, que pouco teñen que ver con trastornos mentais e si co contexto económico-social de cada unha", defende.