RURALtXA salva 'turbeiras', unha das xoias naturais de Galicia

A actuación do proxecto tivo un marcado acento galego, abarcando catro áreas piloto que concentran amplas extensións destes hábitats singulares: a Serra dá Groba (Pontevedra), a Serra do Xistral e Monte Maior (Lugo), e a Serra dá Faladoira (A Coruña). Na súa maioría, os implicados son Comunidades de Montes Veciñais en Man Común, unha figura esencial na propiedade forestal da comunidade autónoma Galicia.

 Estas zonas non só albergan máis de 10.000 hectáreas de queirogais e turberas, senón que tamén conservan prácticas tradicionais como o manexo dos cabalos salvaxes, a gandaría extensiva de vacún e a apicultura, actividades cruciais para a conservación destes ecosistemas de interese comunitario.

A iniciativa, que contou co respaldo da Fundación Biodiversidade do Ministerio para a Transición Ecolóxica e o Reto Demográfico, traduciuse en accións concretas. Formalizáronse acordos de custodia do territorio cos propietarios e redactáronse plans de manexo de hábitats específicos para as catro áreas de estudo. Estes documentos garanten que os criterios de conservación intégrense na xestión diaria destes territorios. 

En total, 21 montes veciñais e un particular comprometéronse con estes plans, sumando 16.684 hectáreas xestionadas baixo criterios de sustentabilidade ecolóxica. A experiencia confirmou que unha xestión axeitada das cargas gandeiras é indispensable para turberas e queirogais, onde se debe evitar tanto o sobrepastoreo como a ausencia total de animais.

O compromiso de RURALtXA! coa conservación materializouse tamén na restauración e mellora de 140 hectáreas de hábitats prioritarios. Destas, 60 hectáreas correspondían a turberas onde se procedeu á eliminación de especies foráneas e problemáticas como piñeiros e eucaliptos, cuxa presenza altera as condicións físicas e químicas dos solos turbosos, afectando á vexetación nativa.

Recentemente puidéronse coñecer exemplos concretos destas intervencións, como as realizadas no complexo de turberas da Valga, no Monte Veciñal de Loureza (Serra dá Groba), onde se retirou arboledo en 24 hectáreas para asegurar a conectividad e funcionalidade das turberas. De igual modo, na CMVMC de Viladesuso (Oia) executouse unha actuación integral que incluíu a eliminación de piñeirais, a instalación de diques e peches para a recuperación dunha turbera elevada.

Ademais das accións de conservación, o proxecto traballou en impulsar a valorización destas actividades tradicionais. Para iso, creouse unha rede que agrupa a máis de 120 persoas produtoras e deseñáronse ferramentas para mellorar a comercialización. Destaca márcaa Saberes do Monte, un selo orientado a distinguir produtos como o mel ou a carne que proveñen de sistemas de produción vinculados directamente á conservación da biodiversidade en zonas de montaña. Este enfoque tamén inclúe o potencial do ecoturismo ligado a estas paisaxes culturais únicos, o que axuda a diversificar as fontes de ingreso e a afrontar o reto demográfico do despoboamento e o envellecemento.

RURALtXA!, liderado pola Universidade de Coruña e a Universidade de Santiago xunto á fundación vasca HAZI, utilizou o coñecemento científico para estudar os servizos ecosistémicos que proporcionan estas áreas. Analizáronse non só os beneficios produtivos e culturais, senón tamén os ambientais, como a absorción de carbono, a regulación do ciclo da auga e a conservación da biodiversidade. 

O proxecto culmina coa meta de establecer un Sistema Integrado de Impulso á Bioeconomía para gandeiros comprometidos, buscando mellorar a viabilidade económica das explotacións e a calidade de vida dos actores rurais. Este modelo preséntase como un motor de desenvolvemento sostible para áreas que loitan contra o abandono do medio rural e das actividades tradicionais que, paradoxalmente, son as que garanten a saúde de valiosos ecosistemas de montaña.

Que son as turberas e por que son tan importantes para o ecosistema galego?

As turberas son humidais moi particulares, caracterizados pola acumulación de materia orgánica parcialmente descomposta ao longo de miles de anos, coñecida como turba. Fórmanse en áreas onde o solo está permanentemente saturado de auga, o que crea condicións anóxicas (sen osíxeno) que impiden a descomposición completa dos restos vexetais, principalmente brións (como os Sphagnum), brezos e outras plantas adaptadas.

Debido a que este proceso é extremadamente lento, túrbaa acumúlase en capas, actuando como un verdadeiro arquivo natural da historia climática e vexetal do lugar. Teñen unha importancia ecolóxica crucial que abarca varios aspectos:

• Almacenamento de Carbono): Esta é a súa función máis destacada a nivel global. As turberas son os maiores almacéns terrestres de carbono do planeta. O proceso de formación de túrbaa secuestra o carbono atmosférico  e manteno inmobilizado. Unha turbera en bo estado absorbe e almacena máis carbono que un bosque de similar tamaño. Se unha turbera se drena ou se degrada, este carbono se oxida e libérase á atmosfera en forma de e metano  , gases de efecto invernadoiro. Por iso, a súa conservación é vital para mitigar o cambio climático.
• Regulación do Ciclo da auga: Actúan como verdadeiras esponxas naturais. As turberas absorben grandes cantidades de auga durante períodos de choiva, liberándoa lentamente durante épocas secas. Isto axuda a:
  • Controlar as inundacións ao reducir a escorrentía rápida.
  • Manter o caudal dos ríos e arroios durante o verán, un servizo ecosistémico esencial en Galicia.
• Biodiversidade Única: As súas condicións extremas (acidez, baixa dispoñibilidade de nutrientes e saturación de auga) xeraron un ecosistema especializado. Albergan especies de flora e fauna moi raras e a miúdo endémicas ou ameazadas, incluíndo plantas carnívoras como as Drosera e unha rica comunidade de invertebrados e anfibios.
• Sistemas de Alto Valor Natural: En Galicia, as turberas a miúdo están intimamente ligadas a outros hábitats como os queirogais (brezales) e dependen de prácticas tradicionais como a gandaría extensiva (cabalos ou vacas) con cargas axeitadas. Estas prácticas evitan que o monte se peche con matogueira densa ou árbores, permitindo que a turbera e a vexetación asociada mantéñanse en bo estado.