A desecación Antela: o erro ambiental máis grande na Galicia contemporánea

A coñecida como Lei Cambó (Lei de desecación de lagoas, marismas e terreos pantanosos, de 24 de xullo de 1918) permitiu desecar a lagoa de Antela corenta anos despois da súa entrada en vigor. Realmente, os intentos de desecación viñan xa da época romana cando se construíron canalizacións que evacuasen toda a masa de auga. Na Idade Media houbo máis intentos pero entre os séculos XVIII e XX intensificáronse as obras de drenaxe. Non foi até 1958 que as obras de canalización puideron desviar as augas ao río Limia deixando ao descuberto o fondo lacustre. Así se podería empezar o saneamento e a colonización do lugar para o aproveitamento agrario. Con todo, e a pesar de que o cultivo de cereal e pataca ocupa boa parte dos terreos actuais, así como unha escasa gandaría intensiva, algunhas voces declaran que o potencial económico que xera hoxe en día este espazo non é nada comparable ao que se podería obter de conservar integramente a lagoa. Crese que o potencial biolóxico e o seu atractivo turístico poderían ser dous grandes alicerces da economía da zona. 

DESECACIÓN

O principal argumento para o baleirado da lagoa era aproveitar a superficie desecada para a agricultura. Así, os 42 km2 máximos aos que chegaba a superficie cuberta pola auga en época de choivas (2.500 has) pasaron a ser terreo de cultivo. Pataca e cereal foron desde entón as principais vías de ingresos para os e as agricultoras da zona. Con todo, o terreo que quedou ao descuberto non era unha zona moi rica en nutrientes para o cultivo. 

Os intentos de canalización e desecación foron numerosos, mesmo con intereses estranxeiros polo medio (industriais ingleses afincados en Galicia querían quedar cos terreos para a súa posterior explotación). O proxecto final, materializado a partir de 1956 xa se había presentando ao mismísimo Franco por parte de membros da Falanxe local. Nese ano abriuse a principal canalización que conduciu a auga até o río Limia, este era unha canle de gran profundidade e anchura que obrigou a construír pontes para a comunicación entre ambas as beiras ao ver cortadas as antigas estradas e camiños. 

As consecuencias sobre o medio ambiente supuxeron, segundo Serafín González, da Sociedade Galega de Historia Natural (SGHN) a extinción de dez especies de aves nidificadoras neste lugar. Tamén especies vexetais viron mermada a súa presenza e a extinción de algunhas. E é que unha vez desecado o terreo, os bosques de ribeira e os sebes naturais que dividían leiras de ao redor desapareceron. Isto como consecuencia da concentración parcelaria que se efectuou posteriormente á desecación.

CONSECUENCIAS

O dano medioambiental traduciuse en varias consecuencias que se describiron tanto nalgúns documentos como o libro Antela, a memoria asolagada (1997), Aves dá Limia (2017) do que é coautor Serafín González e do traballo A desecación da lagoa de Antela, cuxos autores son Manuel Fernández Soto, Aladino Fernández García, Gaspar Fernández Cuesta e José Ramón Fernández Prieto da Universidade de Oviedo.

O primeiro gran dano púidose ver na escorrentía que erosionaba o fondo da lagoa que nalgúns lugares chegaba aos 0.50 metros de profundidade e noutros aos 2 metros. “No verán era frecuente que quedasen espazos secos con herba que eran comenenciudos para o gando” di Manuel González do Movemento Ecoloxista dá Limia (MEL). 

A acción da gran canle aberta na área até o río Limia supuxo a erosión do fondo co que materiais nutrientes do solo foron arrastrados pola corrente de auga. Quéimaa e curta de árbores, bosques e sebes eliminou a protección ante o vento. Isto acelera os procesos de evaporación das reservas de auga que quedaban para o regadío. Por outra banda, o fondo da lagoa non era sólido, non era solo firme, co que se prevía que este se afundise co paso do tempo. E así o fixo, baixando a cotas de entre 20 e 35 centímetros, moi superiores ás calculadas nun principio.

A escorrentía levou todos os materiais orgánicos que poderían alimentar o solo convertendo este espazo nun lugar árido durante o verán. Outro efecto é a liberación de carbono. A lagoa era un sumidoiro de CO2 pero coa retirada da auga este gas liberouse á atmosfera. Actualmente, sobre todo no verán, o solo non é capaz de reter auga co que o consumo deste líquido para a produción agropecuaria na contorna deixa moi drenados os ríos da zona. O espazo convértese nun “secarral”.

A SGHN recuperou unhas 20 debes as 2.500 que formaban a lagoa. Cun acordo de custodia do terreo cun gandeiro da zona, conseguiuse liberar de lixo este espazo. Nel, despois da concentración parcelaria os propietarios vertieron pedras e tocones dos antigas lindes ademais de levar terra vexetal para cubrir os espazos buxán que había nas terras desecadas. Actualmente o lugar alágase coas choivas do inverno e serve de pasto para o gandeiro. A retención de auga conseguiuse coa creación de muros construídos coas antigas pedras depositadas polos agricultores. 

A conclusión xeral é que a desecación non supuxo ningún avance en canto rendemento agrario ou gandeiro. Si existen extensións de cereal e pataca pero son espazos que demandan grandes cantidades de auga no verán co prexuízo aos ríos contiguos. Estímase que de conservar, a lagoa como patrimonio natural suporía maiores beneficios na actualidade que os obtidos da explotación agraria.