A billarda: de xogo de nenos no campo a deporte internacional

A billarda (estornela, lipi-lape, cachiza, pateiro) nace como un xogo entre nenos que eran enviados polas súas familias a pastorear gando. O xogo consiste en golpear cun pau (palán ou marro) outro máis pequeno (billarda) que está afiado nos seus extremos. Aínda que popular por toda Galicia e noutros lugares como Asturias, este xogo foi perdendo intensidade a medida que a vida no rural íase diluíndo. Con todo, na década do noventa do século XX e xa nos 2000 este xogo foise transformando nun deporte cos seus regulamentos e as súas diferentes “conferencias” para acabar nos “play-off” en Santiago de Compostela onde se xogan o último fin de semana de cada mes de maio.

A PROCURA

Cada lugar tiña as súas propias normas, as súas propios modelos de puntuación, mesmo había lugares que diferían en modalidades debido á orografía do terreo. Cada lugar, cada pequena aldea tiña as súas propias normas. Aínda así, Xermán Pérez, músico, creador de fanzines, empresario e xogador de billarda narra que “de pequeno o meu pai, case de broma, ensinoume como era xogar á billarda e de súpeto mimeticé aquel xogo co baseball americano”. Con todo, o que mostrara o pai de Xermán non era exactamente o xogo tradicional. “O usaba unha billarda rudimentaria, sen afiar nos seus extremos”.

Desde ese momento Xermán dedice buscar máis información sobre este xogo e descobre que era algo pensado para nenos que pastoreaban gando. “Os palán eran moi curtos, de 30 a 35 centímetros pero cando organizamos a que sería a liga decidimos dobrar o tamaño para que xogasen adultos”. “Non queriamos recoller unha modalidade concreta, queriamos crear un deporte que axuntase as diferentes achegas que nos chegaban doutros lugares”. Así, por exemplo, a portaría onde hai que enviar a billarda denomínase “varal”, nome moi usado na provincia de Ourense. 

O traballo de campo, de procura e de formar un “deporte nacional” culminou na creación do primeiro regulamento de billarda que era un suplemento dentro dun fanzine. “O fanzine tivo moita difusión co que o regulamento de billarda estendeuse rapidamente por outros lugares de Galicia”. O regulamento tivo difusión pero antes houbo que probalo e iso fíxose con dous “abertos” en Lourenzá e Barreiros.

Fixéronse correccións e puíuse o regulamento. Co tempo “naceron as dúas primeiras “conferencias”: a do Nordés ( A Mariña) e a do Noroeste (Ortegal, Ferrol). Nos 2000 aparecen os blogs en Internet e nace ovaral.blogspot.com, que fai chegar a moitos máis lugares a que xa era Liga Nacional de Billarda (LBN). “Empezaron a nacer máis “conferencias”: Sur (Vigo e outros lugares da comarca) centro (Santiago e outros) e a área de Ferrol”. Ao final, o elevado número de “conferencias” desembocou na creación da Asociación Cultural e Deportiva Ou Varal (ACD Ou Varal) en referencia á “portaría” deste xogo. Pasado o tempo, algunhas das conferencias e persoas individuais pasaron a integrar na Federación Galega de Deportes Autóctonos. “Realmente queriamos que a billarda acabase sendo un deporte definitorio de Galicia como o é o hurling irlandés ou o fútbol australiano”.

A repercusión deste deporte, o seu regulamentación e, sobre todo, a difusión pola Internet provocou que se celebrasen competicións como Galicia-Alemaña, ou que se expandise entre comunidades galegas do exterior. Ademais, o Liet Internacional, festival europeo de linguas minorizadas, foi trampolín para a billarda coa canción “Billarda Sempre” interpretado polo grupo Mafia Galega. Tamén serviu para recuperar a versión asturiana deste deporte así como a participación da LNB en Sants (Cataluña) onde hai unha tradición moi importante do “belit”.

REGRAS

Actualmente as regras para xogar á billarda están unificadas nas normas da Luga Nacional de Billarda. Os xogadores repártense en equipos, poden xogar dous ou máis persoas. Sortéase quen empezará o xogo desde unha circunferencia debuxada no solo (denominada “reinado”, “meta” ou “cadrado”). 

Desde este punto golpéase a billarda co palán nunha das súas puntas co obxectivo de levantala do solo. Unha vez no aire dáselle outro golpe co palán para lanzala canto máis lonxe mellor desde o lugar en que estea. Quen teña a billarda máis preto iniciará o xogo da mesma forma.

Repetirase tres veces (hai versións dun intento e de tres). Ao finalizar o número de tiradas ou golpes co palán, calcúlase a distancia en paláns ou “paus” desde o punto de inicio até onde caia a billarda. Se as medidas son as regulamentarias, o equipo segue xogando, se non, os puntos pasarán ao equipo contrario. Este último empezará unha nova rolda de tiradas. Gañará o equipo con máis “paláns”.

O terreo é rectangular con 50 metros de longo e 20 de ancho marcados por unha líneal. Nun extremo márcase un cadrado de 60 centímentros de lado que será a zona de saque. No lado oposto está o varal ou meta de algo máis de tres metros de lonxitude. O varal non ten traveseiro co que, de forma imaxinaria, prolóngase a liña dos dous postes. Aínda así, as medidas son relativas e pódense adaptar ao terreo. 

Para xogar necesítanse dous paus cun ancho de 2 a 3 centímetros e un longo que pode ser de 50 centímentos. A billarda, o pau máis curto, debe agudizar nos seus extremos e a súa lonxitude pode ser de 15 centímentos.  O ou a campioa galega da LNB coroarase como Coroceiro Nacional, sendo vestido cunha "coroza", unha vestimenta feita con palla de centeo que nas áreas de alta montaña servía como illante contra a choiva e o frío.