Tan catalán coma español

Que aconsella toda racionalidade política? Que se organice o Estado sobre a base en que descansan as rexións federais? (Francesc Pi i Margall, 1824-1901)

A autoidentificación expresada no título deste terceiro e último capítulo da serie sobre a Moreno question ( Catalán, non español e Máis catalán que español foron as anteriores) é a maioritaria no Principado. Nos últimos 40 anos variou entre porcentaxes do 40% e 50%. Segundo o Centre d'Estudis d'Opinió eran un 39,2% os enquisados que declararon unha identidade compartida entre o catalán e o español (REO 857, xuño 2017). Ante a expectativa dunha Declaración Unilateral de Independencia (DUI) por parte do Govern da Generalitat, é precisamente este grupo o que confrontaría un maior racho social e político.

A evidencia que arroxan estudos e investigacións apunta que un bo número de quen se considera tan cataláns como españois son xentes procedentes doutros lugares de España. Son andaluces, murcianos, aragoneses ou estremeños, poñamos por caso, ou os seus fillos, netos e parentes, que se estableceron en Cataluña durante o pasado século buscando un horizonte de prosperidade económica ausente nas súas rexións de procedencia. 

Eles mantiveron lazos afectivos e identitarios co conxunto de España. Algúns, en menor número, pasaron a engrosar as filas daqueles que se declararon "máis cataláns que españois", e mesmo só cataláns. Baste visualizar algúns dos apelidos dos voceiros nacionalistas máis entregados á causa secesionista para comprobalo.

É agora cando se fan patentes, se se me permite a expresión, visións supremacistas daqueles "auténticos" cataláns que consideran os inmigrantes españois en Cataluña case como Gastarbeiter, apelativo co que os alemáns denominaban aos "convidados" traballadores europeos que acudiron á chamada das autoridades xermanas como man de obra dispoñible para contribuír ao desenvolvemento do "milagre alemán" durante os anos 1950 e 1960.

Mantén tal visión esencialista que quen reside en Cataluña, e á marxe de como se identifiquen (volvamos lembrar que a maioría se consideran "tan cataláns como españois"), benefícianse dunha economía desenvolvida que é froito da laboriosidade e do xenio secular cataláns. Se ese grupo maioritario non quere participar no que mantén a dita visión esencialista da cultura catalá orixinaria será pola súa propia vontade de autoexclusión. Semellante forma de ver a realidade social catalá implicaría unha proposta de alienación que pouco ten que ver coa mestizaxe e cosmopolitismo da pulsión civilizatoria catalá. É un reificación divisiva.

E é que os cataláns con niveis máis altos de instrución formal mostraron unha maior querenza cara a a identidade catalá ("só catalán" ou "máis catalán que español"). Por contraste, os cidadáns cun menor nivel de educación, os traballadores de baixa cualificación e os asalariados precarios mostráronse máis proclives a autoidentificarse nas escalas da identidade española da Moreno question.

É de sentido común colexir diso que a idea de construír un estado independente poida gozar dun alto respaldo nas clases altas e medias catalás. Pero unha gran proporción das clases media baixa e obreira no Principado mostrouse sempre remisa a asumir os argumentos secesionistas, a pesar do proxecto ilusionante por construír unha republica catalá independente ofertado polas elites, a intelligentsia e os media nacionalistas.

Os cataláns que comparten por igual as súas identidades catalá e española forman un conxunto dentro da sociedade catalá que é maior en número (2,2 millóns) á daqueles que votaron "si" á separación o pasado 1-O, segundo os datos da Generalitat, (2 millóns). Máis aló da súa significación numérica, a súa relevancia é a de ser un grupo social heteroxéneo e representativo dunha reivindicación polo diálogo e da coexistencia pacífica en Cataluña.

Permítame o lector unhas postremeiras reflexións de carácter máis xeral para concluír esta serie de artigos de opinión, as cales extraín dalgúns dos meus escritos dos últimos decenios.

A mala integración interna foi o problema máis persistente na historia contemporánea de España. Os intentos por superar tal conflito leváronse a efecto repetidamente mediante a imposición de 'trágalas' centralizadores asociados a golpes de estados, fórmulas caudillistas e ausencias de liberdades democráticas. O centralismo español foi secularmente débil pola súa incapacidade de axuntar vontades e violento pola forza bruta empregada para impoñer a súa vontade.

O cantonalismo e a disgregación territorial foron alternativas radicais aos programas de homoxeneización centralizadora, circunstancia que se produciu tras 1898 coa perda de España da súa condición de país colonial e co seu descenso á 'segunda división' na liga das nacións influentes.

O afán durante os dous últimos séculos por modelar unha España unitaria, construída de acordo a un modelo vertical e xerarquizado do 'ordeno-e-mando', levou sempre o xerme da rotura e o desencontro. 

En realidade, tal visión idealizada do espírito nacional español provocou en diversas ocasións a reacción do particularismo rexional, a desunión e o conflito entre os pobos de España. Ambas as posicións alimentáronse mutuamente nunha espiral de incomprensión, frustración e sufrimento. Tras o 'fracasado' éxito do Estado Autonómico, en certeira expresión do meu colega José Tudela, aqueles pos persisten e enfangan os presentes lodos.

Do empeño por adecuar a España autonómica a un auténtico estado federal depende a resolución do órdago entre separadores e separatistas. O reto segue sendo o de articular unidade e diversidade mediante un pacto político lexítimo que a todos obrigue.