Ana Marcos: "Pódese denunciar de moitas maneiras, non é unha batalla por ver que muller é máis valente"

Segues viaxando por España para as presentacións e deben ser moitas as reaccións que che estás atopando entre os lectores, porque imaxino que pode chegar a ser un libro moi íntimo para moitas mulleres e que tocará de maneiras moi diversas.

A resposta e os comentarios que estou a recibir teñen moito que ver cun agradecemento a que hai que seguir falando disto. No meu caso, desde un xornal e un libro; para outras mulleres pode ser nos seus grupos de WhatsApp coas súas amigas, que se animen a contar cousas. En xeral é a sensación de temos que seguir falando e un agradecemento polo meu traballo, que a verdade que para min é algo moi importante, porque de feito o último capítulo do libro chámase ‘Oxalá sirva’.

Tamén o título en si xa é toda unha declaración de intencións con esa frase que pronunciarían tantas veces tantas mulleres: "A min non me pasou nada". Que che levou a elixir este título e como reflicte a normalización da violencia sexual?

É unha frase que escoitei moitas veces e que sigo escoitando, porque aínda estou a investigar e con distintas formulacións. É unha idea escoitei, pero é que puiden dicir eu, que mesmo puideron dicir as miñas amigas e que creo, sen converterme eu na portavoz de ninguén, que puidemos dicir moitas mulleres nun momento dado. 

Primeiro porque é moi duro recoñecer como unha vítima, o que implica, asumir que alguén che puido agredir, que esa persoa fóra da túa total confianza, como che sinala a sociedade... E logo ten que ver coa normalización, coa maneira na que nos educamos as mulleres e como nos han socializado para quitarlle importancia a determinadas cousas e para identificar sempre unha agresión con esa imaxe dun home nunha noite escura, nun canellón, algo excepcional que che fai unha persoa que non coñeces, que sempre é moi violento… Pois resulta que non, que hai distintos tipos de violencia, que é mellor non clasificala porque entón imos ser moi inxustas connosco mesmas e co que nos sucede en xeral, e que a sociedade vai seguir normalizándoo, clasificándoo e minimizándoo.

Resulta curioso o feito de que todos, en maior ou menor medida, temos unha amiga, coñecida, familiar, compañeira de traballo, que sufriu unha experiencia de abusos, pero nunca coñecemos aos abusadores.

Probablemente contáronche algunha vez que unha noite, nun bar, alguén lle pasou por detrás, tocoulle o cu, ou no metro… Pero logo eles nunca son. Sempre que lle expós isto a un home hai unha postura moi á defensiva, ese discurso do ‘not all men’. Bo, grazas, xa sabemos que todos os homes non son violadores que tampouco as mulleres temos que dar as grazas porque nos respecten, somos seres humanos. 

Unha reflexión que fago no libro é que oxalá isto tamén sirva para que teñamos unha conversación, unha reflexión que teña que ver coa autocrítica, coa reflexión persoal de moitos homes e que, se cadra, efectivamente, nunca agrediron a unha muller, pero se cadra si se riron dun comentario, dun chiste, non pararon a un amigo…

"A VIOLENCIA CONTRA As MULLERES NON DEIXA RASTRO DOCUMENTAL"

O libro combina análise con testemuños persoais. Como foi o proceso de recoller estas historias? Supoño que sería moi emocionante escoitar algúns relatos…

Unha parte do libro que tenta explicar da mellor maneira posible o meu traballo e como se fai unha investigación xornalística sen documentos, porque en España se identifica o xornalismo de investigación cos papeis, coas denuncias, os casos xudiciais, por exemplo, pero a miña investigación parte do testemuño das mulleres. O que demostramos é que, sen papeis, porque a violencia contra as mulleres non deixa un rastro documental, pódese facer un xornalismo de investigación igual de rigoroso e preciso. 

E no proceso para conseguilo sempre empezaba cunha muller que nos quería contar a súa historia. Este tipo de entrevistas non é sentar diante de alguén, pór unha gravadora, facerlle dez preguntas e termina o traballo. É distinto, ten que ver moito con respectar os tempos das mulleres, coa empatía, con entender que talvez non podes facer determinadas preguntas nun momento dado, senón que tes que esperar un tempo porque esa muller durante o intre da conversación está a asumir que algo lle sucedeu e se cadra non atopa as palabras ou non sente cómoda e iso é moi complicado, primeiro porque estás a escoitar un testemuño duro, unha historia que talvez non lle contasen nin ás súas amigas, nin á súa familia.

Creo que as xornalistas temos que poder preguntar, pero tamén podemos exporlles a pregunta e explicarlles dalgunha maneira “necesito que me contes isto”, e talvez necesitemos máis tempo. É un proceso que ten que ver con escóitaa, co respecto e a empatía, pois tratar de non caer na revictimización, que é algo ao que lle teñen moito medo as mulleres que sufriron algún tipo de violencia porque habitualmente non as creen.

Recordo nunha ocasión que un amigo biólogo díxome que “nada na bioloxía explica o machismo”. Esta normalización da que falas é un proceso de séculos. Seica estivo algunha vez non normalizada esta violencia? Porque falas da dificultade das vítimas a recoñecer como talles.

Eu non vivín noutra sociedade que non sexa unha sociedade machista e patriarcal. Deime conta co paso dos anos que dicía cousas como: “A miña amiga é unha calientapollas”. O machismo está presente na miña xeración, en xulgar como vestiamos. Co paso dos anos dásche conta de que iso apréndese e que non vivín doutra maneira ata que empezou o ‘Me Too’ en 2017 e iso roldábame a cabeza. “Por que teño que culpar a alguén porque leva saia? Por que esta moza, se quere, esta noite enrólase con este e si non, non quere e vaise á súa casa?”. Aos poucos atopas as palabras e sobre todo a maneira de entender que iso non se pode normalizar e que se pode denunciar da maneira que sexa. 

Non digo que todo o mundo teña que ir a unha comisaría, porque isto non é unha batalla por ver que muller é máis valente. Pero creo que estamos nun proceso tamén de deconstrucción as mulleres, do machismo estrutural e de poder porlle palabras a isto e, se fai falta, responder.

CINE E NORMALIZACIÓN DA VIOLENCIA

O xerme do libro está no movemento ‘Me Too’ e as consecuencias a este sismo, que transcendeu ao mundo do cine. No entanto, parece que o cine e a súa industria tamén xogou en moitas ocasións á contra. É agora máis fácil denunciar algúns comportamentos do que o era en 2017?

Eu diría que non é máis fácil, porque aínda faltan moitos mecanismos na industria audiovisual de España. É verdade que cada vez máis as plataformas teñen o que chaman como teléfonos de seguridade, canles para garantir que se unha muller quere presentar unha queixa por algo que lle sucedeu, por exemplo nunha rodaxe… Pero, que garantías teñen de como vai ser ese proceso? Elas dubidan diso polo que me contan desde a industria audiovisual española, que non é comparable a Hollywood, porque as empresas non son tan grandes, non son tan potentes e non manexan eses orzamentos. 

O medo tamén ten que ver coa precariedade, co medo a perder o traballo, enfrontar a un home que sabes que é o actor protagonista decidido por unha produtora súper potente que vai levantar o despacho de billetes desa película. Como vas enfrontarche a ese home ti, que es a de vestiario, que lle vas a dicir nun espazo tan pequeno como un camerino se tócache de súpeto? 

Ese medo existe na industria e, por moito que vaia avanzando a conversación, que sentan entre elas máis protexidas, que se creen estes espazos seguros, xa sexan a través de emails, liñas telefónicas, etc., aínda queda un percorrido. Non é tan fácil, porque nestes dous anos que levo investigando non creas que nos chegaron decenas ou centos de emails de chamadas e de mensaxes.

O cine cambiou moito nos últimos anos e agora existen figuras como as coordinadoras de intimidade. Recordo por exemplo o testemuño dos actores de ‘Normal People’ e de como o traballo destas profesionais daba máis realismo ás escenas íntimas. Hoxe parece máis difícil que suceda algo como o que ocorreu en ‘O último tango en París’. Está máis exposta unha actriz que, que sei eu, unha costurera? 

Unha vez falei cunha coordinadora de intimidade que me dixo que resulta case como de sentido común que nunca se rodaría unha escena de acción sen antes practicar con actores especialistas. Por que sucedía isto no sexo? Por que unha muller tiña que estar espida e tíñaselle que pór un home encima só tapado cun calcetín? Ninguén se expuña que iso dalgunha maneira era incómodo, podía traducir nunha agresión, non había ensaios previos Que se podía esperar diso? Como o podía vivir unha muller que se cadra mesmo se reducía ao equipo nese momento e como mínimo había cinco persoas mirándoa? 

Creo que niso avanzamos, aínda que é certo que é unha figura nova. Ruercuerco o caso coa actriz que protagoniza Anora, Mikey Madison, que falou co director e decidiron non ter coordinadora de intimidade baixo o pretexto de que, así, sería máis realista. Houbo moito cuestionamiento a isto: unha actriz nova, que acaba de empezar a súa carreira… Pregúntome si de verdade era máis realista facelo así, se sabía que estaba a formar parte dun proxecto que podía chegar aos Oscars e, imaxínome, que quería gañalo como finalmente sucedeu. Como medía todos estes factores unha actriz nova que acaba de empezar e que ten unha oportunidade como esa en un sector con esa competencia tan forte e encima vive con eses estándar das estrelas de Hollywood?

Se cadra xogou un pouco a súa inexperiencia e mocidade á hora de querer demostrar máis, de ir máis aló.

Probablemente. O abuso de poder non sempre é esta idea do produtor tipo Harvey Weinstein e o “si queres este papel pásache polo meu despacho”. O abuso de poder pódese exercer de maneiras moitísimo máis subliminares, non sempre é tan directo e se cadra era unha moza nova que nin sequera os seus representantes puideron convencela de que non fai falta facer isto.

Tampouco no xornalismo estamos nunha posición mellor. En ocasións somos altofalante de discursos que alentan esta mesma violencia sobre as mulleres. Aquí entramos no debate de si deben silenciar segundo que posturas ou é liberdade de expresión.

Estes días, co asasinato de Charlie Kirk, é un debate moi importante. Pasa moitas veces que retorcemos tanto as palabras ata que conseguimos o significado que queremos que coa liberdade de expresión creo que se está utilizando desta maneira. Xamais poderei xustificar a violencia política ou que asasinen a alguén desa maneira por expresar a súa opinión. Agora ben, converter a unha persoa que era un supremacista machista, xenófobo, que tiña en moitas ocasións un discurso de odio contra as mulleres, que falaba da teoría da substitución, o binarismo…dunha maneira tan violenta que exerceu o abuso contra outras persoas, tiña listas e sinalaba a profesores, e convertelo agora nun mártir da liberdade de expresión é moi tramposo. 

Isto non xustifica ningún tipo de violencia nin o seu asasinato, pero creo que sería importante colocar cada cousa no seu lugar. Ninguén ten que asasinar a outra persoa polas súas ideas ou por como as expresa, pero tampouco creo que sexa conveniente converter en mártir ou en heroe da liberdade de expresión a unha persoa que difundía o odio.

Talvez o que consegues é comprar papeletas de face a que algo así poida suceder.

Xa sucederon varias cousas. No momento no que o asasinan está a falar deste tipo de asasinatos masivos que hai en Estados Unidos, en colexios, por exemplo. É un pouco paradoxal. El mesmo chegou a xustificar nalgúns momentos que talvez estas cousas pasan e que hai que contemplalas para defender e gozar de determinados dereitos, segundo a súa interpretación. É moi complicado, porque no momento en que se produce un asasinato deste tipo todo entra en cuestionamiento e é difícil separar as cousas, pero creo que temos que separalas.

De igual maneira, penso na violencia que sofren tamén compañeiras e que en ocasións é máis velada, como preguntarlle nunha entrevista de traballo se ten intención de quedar embarazada ou vestilas dunha maneira determinada en televisión

Iso sucede todo o tempo. Cando nos pomos moitas veces, incluso as mulleres, a clasificar as violencias e parece que só se viólanche sufriches unha agresión. Lembro un encontro en CIMA (Asociación de Mulleres Cineastas e de Medios Audiovisuais) onde de tipos de violencias. Cunha produtora expuña que si vas traballar onde sabes que dura tres meses, que son poucos os proxectos no cine, que os teus xefes son homes e estás nunha reunión, quítanche a palabra ou quedan coa túa idea, vasche a traballar e dásche conta de que o teu colega no mesmo posto pois se cadra como técnica de son ou como produtora cobra máis que ti, que tes que vestir ao actor principal e sabes que é clave para que esa produción siga adiante… Se vas atravesada de arriba a abaixo polo medo, iso tamén é violencia contra as mulleres. Sobre todo porque a precariedade e o medo a “por favor, necesito un traballo para o mes seguinte porque teño que pagar as facturas” tamén determina o silencio e son maneiras de violentar ás mulleres que, en moitas ocasións, non suceden cos homes.

"XA NON ENTRO EN DETERMINADOS DEBATES"

Dixeches nalgunha ocasión que este libro non busca facer pedagoxía. Parece que nun tema como este, a educación e a cultura son a única ferramenta, pero tamén nos atopamos con familias que cren que asuntos como a violencia sexual debería limitar á educación nos fogares e consideran que esta educación responde a algún tipo de axenda da esquerda. Como abordalo entón, se existen estes muros?

A min suxíreme dúas cousas. Por unha banda, estou xa cansa e xa non entro en determinados debates, por exemplo ese “nin machismo nin feminismo”, ou as denuncias falsas, ou “a violencia contra as mulleres non existe”. Estamos nun momento no que todo o mundo ten un teléfono con acceso a internet, a todo o coñecemento, e é moi fácil desmentirche ou seguir na túa burbulla dos rumbos que che vai a dar a razón todo o tempo. A verdade é que estou un pouco cansa deses debates e esas conversacións. 

Tampouco creo que me corresponda a min facer pedagoxía feminista. Isto non significa que me rendeu nin baixe os brazos, porque traballo nisto e da maneira que poida quero contribuír a que estes debates sigan. Identificar a violencia contra as mulleres como ideoloxía woke, ideoloxía de xénero, ideoloxía da esquerda ou axenda da esquerda… Eu non creo que se estea politizando nada. A igualdade e os dereitos das mulleres son unha cuestión política que ten que ver coas garantías dos nosos dereitos. Se iso identifícase cunha ideoloxía e desa maneira quérese menoscabar acabaremos con menos dereitos ou se nos quitarán moito máis rápido, porque para nós moitas cousas non están garantidas.

Sobre todo, creo que contribúe a este discurso reaccionario e ultra. Esa idea de que os trapos sucios lávanse en casa, que hai cousas que se solucionan en privado. Como cando o chamabamos ‘violencia doméstica’, coma se só sucedese nese lugar e a determinadas mulleres. Isto non ten nada que ver cunha axenda oculta, isto ten que ver cos dereitos universais que son os dereitos das persoas e da metade da poboación que somos as mulleres.

E agora, co libro xa en todas partes, que é o seguinte? Hai xa algunha nova investigación aberta por parte de Ana Marcos que nos poida sorprender o ano que vén?

No xornal, coa miña compañeira Elena Raíña e con Gregorio Belinchón, seguimos investigando. Non son investigacións rápidas nos seus tempos, pero si seguimos neles. Non podo contar moito máis, só podo dicir que seguimos.